ZOMITE HINKHUA
Kb Guite'z KingsiZe
Zomi hong piandan:
Theihphak
louh kumzabi 600 b.c lai vel akipan in zomite khua tuamtuam sat tiltel
in Hausa etkolna nuai a khosa liakliak uhi.Tua hun in Dawi leh kaute
apat in siampu tungtawn in gam ana ngen zel uh a,kho thakte sat in nek
leh tak nopzawh na lam lam a pem koikoi uhi.Tua khit ciang in meitei
lengpan hausa hihna lai taktak bawlsak in,huciin Hausa thuneihna ban a
mohpuakna lianpi nei hi.Hun te pai liam zungzung ahihman in a milip lah
pung deuhdeuh ahihman in mun leh gam lianpi luahsuak uh hi.Khuakhat hong
piang theih nang in Hausa,siampu leh siiksek poimawh hi,Huciin khua tam
petmah pha zelzel uh a,ipu ipa gam hong lian hiai hiai hi.Hausa vaihawm
na a khosa ahihman un,hausa zah etsak na inbuhsun-saliang hausa innpi a
tut sek uhi,Huai hun ciang in hausa in zupii ana lup zel hi,huaibel
zomite tawndan khat hongsuak pah hi,Tua hun in zogam pen neek leh
dawn,buh leh baal ki ning cing gige hi,Dawi leh kaute lauhpen anei in
,ana be hial uhi ,khenkhat ten singbul suang mak pipi ana bia uh a,gulpi
leh pheisam behte ngial hou muh theih in khang hulhul uh hi.
Tua
hun lai in nungak leh tangval kal a ciindan khat om leuleu hi,Tangval
khat in nungak ahel ciang in tuibuk thei khat tawi hi,Tangval pen in
nungak ahel na nu tuibuk thei pia in,tua tangval pen apai dek ciang
in,nungak in tuibuk thei a dip sak hi,Nungak in tuibuk thei a dimlou a
adip sakle bel hong leengla zelzel inla,ka kiang a om gige in cih na
hi,tua mah bang dew in nungak in tangval pen adeihlam hilou
hiam,ngaihdang aneihle bel tuibuk thei adim ing dipsak keikaih a mundang
in va leenla mai in cih na hi buang san hi,Tya pen huai hun in nungak
le tangval ki hel na in zang uhi.Ipu ipa ten tumging cih tuamtuam ana
nei uh a,huaite khenkhat bel tamngai,daakbu,gosem,buhkung,cihte ahih,Gou
manpha lak a khibah daakbu cihte athu ngaih diak uhi,Vasa lak a vaphual
in zomite nop ni,gaal aih sa aih hun in vaphual pen ihihna
lahna,thupina lah na in nei uhi,vaphual pen zomite adih in vasa lak a
thupi mahmah le ,vaphual a pat et ton dih tampi petmah om hi.
Huanvul ganta:
Zogam
a ganhing tengteng gamlak khen in khosa uhi,Hun sawtlou zawh in ganhing
te mihing adin phatuam leh hong dawn zang khai thei thil ahi cih hong
theih khe phing uhi.Tua hunlai in bel Sial,aak,ui,kel,vok cihte gamlak
ngen a nuunta uhi.Huciin sawtlou zaw in huanvul ganta hong suak
uhi,mihing ten phattuam pih mahmah uhi,Hiai bang tangthu ana om hi
huanvul ganta hon pian ziaVok,kel,aak zawhngeu, cihte dil khat Rih ki
cihna mun a khosa in nunta uhi.Aneinu pheisam khazak nuai a khosa
uhi.Ipu ipa ten bawmthaang dil ngei a vakam ciang un,pheisam phalna tung
tawn in,gan ana awk sek a,agan mat te uh Inn a akhoihzual zel uah hucin
huanvul ganta honsuak zel uho,tua hun in zomiten ganhing peuhpeuh dawi a
din ngaihsun uhi,Tangthu dangkhat om nawn leuleu hi:Nidanglai in
meithai khat in tanu melhoih mahmah nei in a,nikhat a aloukuan na a
pheisam in mukha in a deihta pah liang hi,tua hun lai in pheisam pen in
khenih nei hi,alou kuan na a va en gugu hi,Nikhat meithai nu tanu amah
chau a lou kuan ni in apai dih kuan in singpuak dih ek hi,huailai tak a
pheisam in va nai etlua ahihman in akhe khat sattan sak kha hi,tua tak
in alauh na toh lamdang sak toh thuah hi,sawtlou zoh a pheisam in thil
om dan teng agen zawh in a numei nun amuh ciang in hehpih in dawn dam
din inn lam zawtpih ta hi,sawtlou zawh in hong ki ngaih uh a,meithai nun
zong atanu ki pak nang ahihnak le cih in pheisam te innlam a tawn pih
din sol hi,hunte hong pailiam zel in,meithai nun zawng atanu veh din va
cia vengveng hi.Huciin a tanu te inn a om in nuamsa mahmah hi,Atanu
pasal in zong hiai innsung a na deihdeih hong ngen in nu aw cih ngutngut
hiApasal omlou kal in inn ning a basket ngen dih in sawl gu hi,Meithai
nu zong ni nem ta ahihman in pai din kisa ta hi,tua tak in atanu pasal
in bg hiam na hong nget cih hitua tak in meithai nun innkil a bawm ompen
ngen hi,Atanu pasal in apiak kom a thu vaikhak hi,hiai bawm inn na tung
masia na honglou dih na hongle hoihlou dih cih ngetnget lai hi.Meithai
nu zawng lamkim aphaktak in gimlua in siinglim nuaikhat a tawldam hi,tua
bawmsung a om theih udlua ahihman in ahong le ganhing tuamtuam tai pot
sousou uhi,tua tak in meithai nun zong abawm khak in innlam zuan
vengveng hi.Amanzawng inn a tung a ahong leh ganhing tuamtuam
vok,akk,sakol,meng,kel,cihte huanvul ganta,inn lak a khosa uh a,lamkal a
bawmsung a pawt man teng gamsa,gammang a nunta uhi.
Hun hong paipai in nikhat kawlni zomite adiin lungzinna,mauni hong suak mai mah hi,
ZOMITE TOH INDIAN SORKAR KIDOUNA HONG PIANDAN
Kinep
hetlou pin, ASIA gam in ahuapkhak gam teng,thuneihna kituh in kum
1930-1934 sung gaalpi hong piang hi.Tua hunlai in Indian sorkar khazakna
nuai a zomite khosa uhi,Gaalpi a kuan ding ban a pot po ding in ud leh
dahle gaalvan thahatna zang in indian sorkar in thu neihna hong neih
khum sawm uhi,tua hun in khua leh khua ban a kithuzakna gina lou ahih
man in,kho bang zah hiam gaalpi a kuan man uhi,Huciin kho hausate zogam
khopi SUANGMAN a kihoukhomna nei uhi.Tua hun a zomite thuakna angaihtuah
ciang un hih tha theih lou uh a,zogam leitang thu hong neih khum sawm
pen uh zadah in,a mi asa te ban a zolei humbit sawm in indian phualpi
dou dih in thukim na bol uhi,Huai hun a zogam leengpa Hangthang leh
hausa teng in gam adia sihsan naisan luang zen a pang dia ki ciamna bol
uhi,Sa that in salung sasin ne khom uhi.
Etkin zualnahuai
hun lai in bel zogam pen aletluan man in,khua leh khua kithuzakna ban a
lampi gina lou a,ki kom tuahna hak mahmah hi,Zogam a thilman pha atam
luat man in a khopi min din SUANGMANTAM ki cih hi.Aki hou khom nung uh
ni tam pai nailou in ,indian sorkar in,lt Binod makaih in zogam a hong
gamta nawn uh a,Mualkot khua hong luh sawm ciang un,pawlkhat in ana nang
uh a,humbit sawm in hahtak in pang uhi.Asanbel gaalpi ziak a india
dinmum aniam kiat luat man in zogam a thilmanpha te sumsuahsak sawm
uhi.Goumanpha te lunggulh tinten in haktak in beih uhi.Akhua uh hahtak
in nang mahleu,nikhat ving veng akidou nung un,zomi pawlkhat in hong lel
mahmah uh a,mi tampi petmah in ahinna chan loh uhi,Tya tak in lt.Binod
in athau uh koi khia aki pe khe din ngen hi,Kipekhe udlou a,gamnuam lam
bel zo mai uhi,indian sipaih gaalvan hoihlua ahihman in nan zo na vual
omlou hi,Indian sepaihte masawn zel in,HEISUK,SUIPUK,CIANGLOU, leh
TANGKOK khuate hong la ta uhi,Anan zohlou ciang un gamnuai a kibu mai
zel uhi.Liapal tampi ban a suakle sal ding in pasal man uhi,.Amun pi a
aneih uh Tongzang zuan in cia kik leuleu uhi,
Sawtpek lai
in indian sorkar le zomite kikal a kidouna ana om ngei ta hi,huai bel
Hausa sukbei a Tax piak ding tungtang thu a zomite lungkim lou in ana
dou uh,tua hun lai in bel Burma gammite panpihna zal in ana noh kik zou
uhi,Tya ahihman in a zomite leh indian sorkar melma lian pi neih khat
suak tuak leuleu uhi.Gammang a omte ki muh khawm in Zomite khopi
SUANGMAN atai leuleu uhi,tol khat khopi a aom khit tak ciang un.
ZOMITEN HONG DOUTHAKNA UH
Gaaltaite
suangman a tawlkhat a omkhit ciang un,Raja Hangthang in anuai asem
Hangsai kiang athu pia in,indian sepaih zogam a omte amah makaina a dou
dih in kuan uhi.Huciin ni 2 apai nung un lamkal tuivai lui,a kisuahtah
kha un huah kidouna om nawn leuleu hi.tya khit teh indian sepaihte tai
kik mai mah uh a,zomite nang zoulou uhi.Mailam nawt in kalsuan tou
zelzel uah,indian opkhumna khuate abanban in va suh kik sak uhi,Zomite
pen mailam nawt in cia velvel uhi.Zankhat indian sepaihte munpi Tonzang a
luh din hong kisa uh a,galvan tampi petmah SUANGMAN a va lak beh uh
a,pawlkhat in hong zui uhi,tuate pawl a hong tungtak un,panmun dih ban a
pandih dan gen khomna nei uh a tua zoh in kuan nainai uhi.Tua hun in
gaalmuangtak in a na gamta uah,thakhat thu a va luh ahihman un indian
sepaihten nangzou lou uh a,tampin sihloh zomah lai dep uhi.Adamsunsun
ten athau uh koih khia in kipekhia mai uh a,zomite heutu hangsai in a
zomipihte thuakna a geelciang ,heh tintan in ,indian sepaih akipe khe
teh anamsau in ban lum gaivek hi.kuamah ahing in akoih kei him uhi.Tua
hun a,indian sepaihten zomi amat te uh suak leh saal in nei uh a,numei
amatte uh anumei hihna na ngon zahtak sak hetlou in huhham tak le
thanghuai tak in kimawlna in zang uhi.Numeite kikou na zogam salpha koh
om na hiam??ngaih sut ngam lang e,geel mawng e gel mawng.Htpa,Hangsai in
a zomipihte abawl dan amuh ciang ,hai kisa in mite tung a ngaihdam ngen
in,akikah huan na uh amittui te uh tamlua ahihman in,luita khat suak
hial hi,tua lui min diin VANGNGUL ana cih hial uhi.Tua khit tak ciang
zomite kipahtak in innlam zuan uh a,tua hun a raja hangthang vaikhah
bang in zomite khopi a a thupi tak in ana vaidawn uhi,tua hun a sial
,kel,vok,belam cihte gou in ni7 mawngmawng gaal aih bawl uh a,tua a
mihangsan te zulup uhi.Ni7 ahong beihtak ciang amaw khua ciatzuan diin
paikik leuleu uhi.
KHO TUAMTUAM HONG KI KHOPNA :
Amau
khua ciat a lungmuangtak a om panpan cih diin ,nikhat raja HANGTHANG in
manglam dangpi khat hong nei mawk hi,huaibel puanngou silhkhat va kilak
in hih ciin gen hi - hangthang aw ki gingkhol in,ahong kuan nawn
ngeingei diu,panla in huaiteng a gen khit in manghiau hi.Tua khit in
amah zong khanglou in amang lamdang sa in zan tungtawn in ngaih tuah
ngitngat hi.taikhua vak dihkal ngak lah mahmah mai hi,sotlou zawh in
akkte hong khuang in tungleeng vasa te hong ham ciauciau uhi,amah zong
lupna apat in thou khia in zogam ahong galdawt ciang thupi in kilawmsa
mahmah hi,zogam pen humbit sawm in thathak hongla hi.tua bg teng
ngaihtuah a omlai in mi thom gamta hong zak ciang khanglou zawt in
,akumpi tutpha tung lam zuan in pai hi,tua tak a anuai a semte sam khom
in,kho cih apai unla thu va hilh un kho hausa tengkia SUANGMAN a hong
pai khom diin thu apia hi,Sepaih lamkai muanhuai mahmah Hangdou makaih
in akuan kheta uhi,.kho hausa teng ahilh zawh nang un ni30 hun zangbei
uhi.Huciin kho hausate hongpaikhom in SUANGMAN a kihoukhawmna nei uh
a,tua aLengpan manglamdangpi aneihte gen in huciin panlak dihdante
houlim khom uhi.Tua khit ciang kho tuamtuam zogam ateng tengteng
SUANGMAN kho kim nai cikcik a hong pem khomta uhi,.Zomite pen alawm a
hong omkhom ta uh hi.kithuzakna nuam sawt in kikawmtuahna ban a ki itna
pungdiak hi,Tua a'' Nga in atam sih pih,mihing in atam dampih cih paunak
khat hong piang hi.
GALVAN HONG KAIH KHAWM NA UH:
Zomite
hong kikhop khawm zaw un,nitam paihliam man lou in,galvan hong kai khom
pan uhi.Tua a gaalvan te uh mun khat a koih khawm uh a amin din VAAK
cih tamsak uhi.Aomzia bel suaktak na vanzat ahihman in VAAK sa uh a,A
gaalvan a kaihkhawmte uh ahihle bel-tempong,teipi,thal,thau,namsau cihte
ahi.Tua a gaalvan koih khawmte uh leengpan amuh in lung tung huaisa lou
in,Gaalvan tampi bol beh uhi.Huciin anumei apa,anaupang cih omlou in
amau pan theih na ciat a pang uh a,nupi ten thauvui dih su uh
a,naupangten apoimawh kaikhawm uhi.Tua bang teng leengpan amuh in
thupisa in,a mittui bang potkha hial hi.Apoimawh bangteng ahihkhit uh
ciang,thau kapdan,panmun khoh dihdan,thal kapdan,tem vai dan a ki sin
toutou uhi.Tua bangteng ahihkhit ciang leenpa Hangthang lung gel
vengveng in burma a sanggam pihte kia panpihna anget ban a,thaupi ngen
diin galhang makaihna in pawlkhat va kuan uhi.tua kia le hilou in
suangmantam ban a saiha pak tamkhom ban a zangsial hunkhop kengsak lai
hi.Burma leengpa Mungsang in ahohna san atheih in,azawlpa hangsanna
thupi samahmah hi.Zu leh sa ana lup in,Burma lengpan Sai 30,sakol 23,ban
a thaupi 6 ban a thal kapsiam 40,temvaisiam900 a zui sak ban a,Tanghou
tampi pelai hi,tua zawh thaupi bol dih dan laipuan a ki gelh pe sawnsawn
in,suangmantam ban a,,saihapak le zangsial po kik sak lai dep
hi.Gaalvan tampi toh zougam hong lud uh a,a kho khung a thau khah
in,mipin a dawn din pai suapsuap uhi, Lengpan ana vaidawn in,zupi ana
lup hi.Azing in siik te kaikawm in,thaupi tampi bol beh uhi,Akisak
kholna bangteng uh azohsiang tak un,tunglam nga in khumboh hi.Huciin gam
veng din pawlkhat kuan zel uhi.
KIDOUNA NA NUNGPEN
Pawlkhat
gamveng a akuansekk lai un,kalkhat vel a duty nung un,nitaklam khomui
kuan lak in zolei mual pang tawn in indian sepaihte hong pai nawn uh
a,huai hun mitam mahmah ta uh a.tua te enkhe pawl ten amuh tak
un,Innpipa kia thu va tut ngal uhi.Tua tak in tang au pa sam in kho cih a
thu pedin sawl hi,Tang au pa zong kho cih tuam tuam a kikou in gaalte
hong kuan ahihman un gaal kuan theih ta phot Suangman a paikhom diin thu
pia hi.Tua tak in innpi pan hangsan mahmah Mindou makaih nan pawlkhat
makuan sak in,thaangkam din sol sawn hi,tua pawlkhat teen ana lamtang
kom dih cih dan ahi.Amaw pawlle kisa ngal in apoimawh babgkim teng asak
zawh tak un,kuan ngal uhi.Gamnuai a hong tungtak un apoimawhna munmun a
thaang tuamtuam kam zel uhi,tua ciin indian sepaihte ana lam tan in ana
kap uhi,tua a kikaptuahna nasa mahmah mai hi,indian sepaihte tampi
petmah in sihlo uh a ,zomite gaalhang mahmah 1 sih in khatliam hi.Tua
tak in asih leh liampen pohkom in olol in ki hem khe mai uhi.Indian
sepaihte kholtuan lou uh a mailam nawt veve uh a,hong haat deudeu
uhi.Ani ani in Zogam khopi hong naih hiai hiai uhi,lampi a tampi petmah
thaang a awk in siloh uhi.Mipite thom apat in kidouna nasat tuak mahmah
mai hi.Indian sepaihte zogam khopi luhdia akisak lai un,zomite panmun
dihteng a na om ta uhi.Thakhat in bomb toh thal zang in indian sepaihte
ana bukap uhi,tampi petmah in sihloh zel uh a,sihsan munteng phial a muh
theih in luang hi.Tua hun in indian sepaihte lunglel in kiksawm mahleu a
lt.manoj in mailam nawt din thu pia ahihman in indian sepaihten dou
thuk uhi.Tua kidouna pen huaisia in cihzat huai lua hi.Indian sepaihten
zoulou uh ahihman in vanleng zang in dou uh a,zomite tampi petmah in
sihloh uh a,zomite lunglel ban a pang theih lou uh a tua tak in pumpi in
vanleng nih kap kia uhi.Indian sepaihte mailam hong nawt hiai uh a,tua
lai tak in meipi teng hong ki gawm khom in ni liap aliap im,khim zing
thupi tak om hi,huihpi leh vuahpi kithuah ten vaanleng te nuai ek hi,tua
tak a zomite hong kipan thak in a kholai uah zomite puanlap vaphual lim
ki tak phut uhi.Tua tak in indian sorkar in lenna apat in puanngou pai
khe suk uh a,huciin zomite leh indian sorkar in kilemna bawl in,huciin
gal hong bei theih hi.
GAL BEI A HONG DIN KIK NAWNNA
Huciin
indian sorkar in lemna thu asuah nung in,zomite hong ki gawmkhawm nawn
liakliak uhi,zomi pasal pha tampin ahinna uh zogam adin lan uhi,misi
tengteng kaikhawm in munkhat a vuikhawm vek uh,tuamun min din Gamciam
cih min tam sak leuleu uhi.Gal ziak a kial te tung in,tua hun a zomi
kekzak dek tak hi,Leengpan a omlou san ciang hausa te et kai na nuai in
khosa uhi,kial a tun in indian sorkar kia panpihna ngen in,lenna zang in
neh leh tak in huh uhi,,indian sorkar ziak in kial asi omsamlou
uhi,kial te ahongbei in,hausa tengteng suangman a kihou khawm uh a,tua a
zogam a mite kipumkhat leh ki itsepna tanau laina kisim na leh hidin
cih in,Inndongta cih min tam sak uhi.Innkuan khat zel in indongta
tanaulaina te neih teitei din thu puk uh a,Tuakhit ciang in zogam a thu
pengal uhi.Inndongta cihni in khen uha nopni leh dahni hun a gamtang
diin :NOPNI leh DAHNI :1.Tanu-
Tanupi /TuampiTanunau/TuamnauTanu thumna/SisomTanu lina/Gaunawl
2.BAANGKUAThallouThusa,Thusapi,VengthusaThallouhmang / Hanzutung or BaangkomeiThallouh thusa
3.Nuphal-
Nuphalpi/Nuphal SialbawlNuphalnou/Nuphal Sialbawl
4.ZAWL-
ZawlBehval
5.PUU-
Pupipunau,tuadan
in khen diudeu uhi,inntek gamtatna nuamtuam mahmah in,kitanau zawk sem
na tun hi,Tua in zogam pen nuamtuam sak mahmah in makailamte dawnzang
khai mahmah hi,
State amuhna uh :
Akum
asim hong kivei nung in zogam pen hong khangtou hulhul hi,khutsiamsil
bawl lam ban a zogam apiangkhia singleh lou te apat gamdangtoh kikhut
zuih in zomite hong hau hulhul mai uhi,tua bang lak a zomite leh maimai
tuan sam lou in,siamna leh pilna lam a ettawn tak leh mite engpen ban a
,siamna leh pilna lam a gamdang mite etlah kham tampi om hi,,pathian
lauhdan siam a anuntak uh ciang pathian in vualzawl hi.Huciin mipil
tampi te ban a milian te toh suangman a kihou khawm nawn uh a tua a
central kia thunget a atuam akivaihawm dihdan thu ki kum in,sorkar kia
state piakna dih petition khia uhi,Tua zaw indian sorkar parliament a
kihou uh a,indian sorkar in ana ciamdung zui un,petition pen nawl khin
ngamlou zel uh a,sawtkuam tak akihou vengvung nung un 30 state na dih
zogam cih order suah ih a,Huciin indian lamkai mi 5 in zomite tenna
khopi suangman zuamvengveng uh a ,zomi makaite kihou khawm in,tua hun a
zomite kia alai mahmah in piakkhiakna nei uhi,tua hun in zomiten namlam
tuamtuam lahna ana neih uhi,.Tuanipen 19feb 1987 in zomite atuam in
huaini apat in ki vaihawm tuam uhi.Huciin zogam pen state min din ZOGAM
sa uh a,capital diin SUANGMAN cihsa uhi,state bird
din-vaphual flower-Saron pakanimal-Ngal zang uhi.Tuabang teng nung in
zogam pen nuam leh tai in mipite kithu tuaktak leh ki itna te piang
in,khosa theih lou lua omlou in,makaiten thutak leh mipi ittak ana sem
uhciang,ki panpih tuah vek uhi.zomite nuam leh kipaktak in,luita
luangging biahbiah bang in nunta diamdiam ta uh hi,Haibang ngaklang
zogam zaleena muh dih kal,
[writter note:hiai tangthu
fiction maimai ahi,asung a thu ki gelh tengteng keimah ngaihsut na
sungpan a ka gelvek ahihman in,ana kibgsim a omtak leh kua mah a copylou
cih na theih uh ka lamen,kilom lou lua ka gelh khak khong aomleh
hehpihtak in na ngaihdam na uh ka hon ngen ,Asimpeuh mah te tung a
kipahthu ka hom gen hi,]
BEITA
©Siamsinna leh Vakiangbu
Comments
Post a Comment