NGILH LAH LUNGDEIH
By ~ Kei'min Pau Ngaihte
NGILHLAH LUNGDEIH -I
Vai haamsang ahita a, kuapeuh in sepna ban zom di'n lou lam a manoh khin vekta uhi. Khosung a dai zikzik a, gamta dia kisa bawng hon pai noinoi lak a bawng-long ging lengleng, ak khuang ngelngel leh kholak a naupang kimawlte' kikou thawm loungal thawm a kiza kei hi. Kiginni ahi a, kei leng skul kailouh ni ahih toh loukuan ding lungsim in ka nei hi. Kuankhe dia ka kisak laitak in pangkhang a taangzom a tuang akpi vom khat gawl heek zen in hong khuang doldol mawk hi. Ngeina dan in aktal pen a khuang dia siam himahleh akpi a khuang chiang in bel a lu in a ngatna lam a zawl-gai om nuam ahi chih Upate' thugousiah ana hi hi. A lu in khanglam a nga a, "Huai akpi va hawlkhe dih Siam, dik kha kei ve aw..." chi a ka Pu'n hon sawl ziak in ka va hawlkhia hi.
Deck tape a Muana Ngaihte' late ngaih deuh a ka khah khit in Pute' lou a kuan di hive hang chi in awl in ka kisa hi. A ma nitak a ka gensa bang un Lunkim' man hun di hungaih kawm ka hi lim hi. A inn uh kholai a om ahihman in ke'n leng singpi dawn kawm in ka tawnsuk hi. Ka tun in Lunkim bel kuang hemkhin, innsung nna teng zoukhin phet hih tuak sim hi. A sungte ahihleh vaikuan khin vekta ua, amah pen nautum ahih toh sing-le-tui poimoh bangbang kaikhawm a inn-ngak dia a koih uh ahi hi. A tuiseng sung ah nahtang nah a kitun ka anntun a guang a, ka tuithawl um gah zol kelkel a guan zoh in a heipi golhlut in gamlak lam ka manoh sukta uhi.
Lunkim te'n bel bawngpi nou nei thak a neih ziak un singpi puang a nei sek uhi. Tua ziak kia hilou in, a inn uh khosung adia mun laizang ahihman in akhat-akhat vatung thithe uhi. Amau leng a kamsiam ua, taangnel ua, innkuan khosak kithadom tak ahihman un kuapeuh in a zal uh kizou hi. Phetlou in zin-le-leng tawlngalou in nei den sim zou mawk uhi. Kei leng Lamka a Class XII zou khin, innkuan khosa haksat ziak a maban sutzop ding lemtang lou ahihman a ka Pute' Khua a Skulpu nna sem in kum bul apat ka va om hi. Lunkim pen tanu hawmthoh, Unau thum lak a nautum, khosung a nungak melhoih leh fel a kigen khat ahi a, khokim-khokiang ah amah theiloute nangawn in a min bek a thei mawk uhi. Ka sepna ka ut pen leh ka tup pen hikei mahleh nuam ka sa a, khaloh tam ka lak louh hang in lungkim tak in ka om thei thou hi. I siamna, i neih-le-lam in hiai tan kan hon tunzou nailou ahi chih dan a I ngaihtuah leh lungkimtak in hinkhua a zat theih hi.
Pute' khua a om, pute' inn a om chih mahtak tuh nuam ka sa vanglak hi. Huangvulh-gantaa hoih neih ua, huanhai a zalbawl ua, meh lim kine in gilkial vungvung in ki-omlou hi. Ka Pi ngial in hon duat a, hon duhsak luat ziak in ka Pute' theihlouh in aktui peuh hon kan sak sek hi. Ka om tung in bel chimhuai ka sa petmah. Gari, electric, T.V, newspaper nasan omlouhna khua a hun zat ding ka ngaihtuah chiang in haksa ka sa petmah hi. Bangchi a hun zang bei uh a maizen de aw chih khawng ka ngaihtuah mawkmawk hi. A lehlam ah hinkhua adia lam thak hon kawkmuhtu le hithei, mahni kisinna leng hi himhim di hiven chi in ka kithathousak zel hi. Ka Pute' hon huai dan leh deihsakna thupi mahleh Lamka a chimlou hial a sungkuante, lawmte toh omdante ngaihtuahna in ka hun masa lam tuh ka zang bei hi.
Kha khat khawng ka om nung in ke'n leng Skul a ka seppih mah Lalpu ka lawm bawl hi. Lalpu in leng hon ngaina ahi chih ka thei a, hun tomchik sung in ka kinel pah thei uhi. Khosung nuam hunlel, inn 60-70 khawng khosakna khua ahi a, miteng ka theihma in kho mipite'n hon thei vek khin uhi. Aneu-alian in "Sir Siam" hon chi vek mawk uh ahihman in va kimikhual sak a, hi dundun a om pen hithei nawnlou khat suak hi. A mite'n hon khotual ngaih uh ahi a, ke'n leng mi' min theih sawm in Lalpu ka dong zel hi. Skul kai tawp chiang in Lalpu toh dainawl ah Thuklu khuahkham ding pua in ka vaipawt zel uhi. A khen chiang in naupangte kimakaihsak in gamlak ah theigah ka lou zel ua, a khen chia'n luidung ah ai-kua peuh ka sawk sek uhi.
Ke'n leng khosung a inntek deuh a om theihna dia tangvalte toh kimaingal a kithuah poimoh eive chih k'on phawk a. Huai apat in nitaklam chiang a field a football, volleyball kimawlte' lak ah ka vakihel zel hi. Hon lawmbawl pah thei pawl om mahleh hon etdan diklou ka chih theih pawl tangval bangzah hiam a om thou uhi. Skul kai di hi in kimawl di hileng, paisuk-paitouh teng a tui tawi hiam, innkong tual a sing-ekh hiam buhhak a buhhum leh malta ana phou sek nungak khat ka mu zel hi. A melsiat louh toh, taima ka sa a, Lalpu kiang a min ka kan leh Lunkim ahi hon chi hi. Saptuam lam leng kidaangkoih tuanlou in, nitak chiang in lazilna ah ka kihel zel a, lazil tawp chia'n lawmte zui in nungak ka hel humhum zel uhi. Lunkim in leng la hong zil zel a, khatvei vei amah zui lut in, a khen chi'ah midang' inn ah, hiai dan in ka pawt sek uhi. Lamka a lawmta 2/3 toh gari a kikhoh taltal a nungak hel dia kuan sang in hichi dan a vualnopna a nungak hel a pawt khawm pen nuam ka sa zaw hi.
Khua bangzah hiam toh Bial khat in a om khawm ua, khatvei Bial ah Tuailai Khawmpi a om dek hi. Kei leng ka tel patna di ahih toh ka kilawp petmah a, nitak teng in lazilna ah ka tel sek hi. Nitak khat lazil tawp in Lunkim in hon houpih guih a, lawmte bang a kikou ek hial uhi. Amah lah zum, ei le zu sim, lah kipak si. Huchi'n, ama’n nuamsa lou ahi ngei dia, a pam ah a pai phei hi. Ke'n leng kisuanglah kawm, lah hunlem a la ut sim in ka va nungdelh a, "Bang chi sim e Kim, non houpih zenzen a?" ka chi hi. Ama'n leng lungsim siangtak in, "USiam, khuamial lua a, hohna di dang na nei na a n'on kha man diam?" hon chih ka zak in ka tawmmang phial hi! Leh lam en a guk nuih vevu in lawmte' kiang Lunkim ka vakha di chih ka hilh hi. Pautam lou in ka kiton bulbul ua, bangmahlou kal in a Innkong uh ka tung uhi. Kik dia ka kisak leh "Ka kipaklua USiam, hong lut himhim in, tui bek hong dawn ve, lasakna na dangtak law di ahi" chi in hon khou hi. "Lawmte'n hon ngaklah unteh, nidang chiah himai heh aw Kim" ka chih leh "Na lawmte'n le mundang ah hon chiak santa unteh, Ngaihvung te' inn khawng ah..." hon chi hi. Ke'n le hichi hial ahihleh chi in ka zuilutta hi. Zin mikhual khat a nei ua, lengla kuamah a omkei vanglak hi. Lalpu bek sam kha leng hoih di hiven chi kawm in kei kia meipang ah ka tu khenkhuan hi. A Nu a kamsiam mahmah a, nidang a ka Nute toh a hunluite uh hon pholhkhia a, nuam tuan ka sa petmah. A pau dan apan in hon ngaina ahihlam a haih vual kei hi. Lunkim' Pa pen Saptuam ah panna nei tham mahleh, sa beng hat ahi a, a khin dang teng uh sahou tuul a kikhai dim metmot mai hi. Singpi dawn, houlim kawm in ka tu zek lai a, Lunkim taimak dan leh nu-le-pa a zah siam dan a gamtat leh mit hah ah ka va muh beh hi. Bangtan hiam nung in pai ka sawm a, huchi'n Lunkim in a kelkong tan uh hong kha hi. "Ka kipak lua USiam, hong hoh zelzel in aw, zingchi'a lazil nawn di i hi" hon chih zoh in mangpha khak in ka pai hi.
Khawmpi dek ziak leng hilou tuanlou in, nungak-tangval kuapeuh lapawl zil kitha-it petmah hi. Lazil tawp chi'a mi' inn a pawtsawn pen sang in lazilna a chih simsim khat toh kimelh tuah gaugau mah nuam ka na sa zaw hi. Lawmte taisan a Lunkimte' innlam va delh zel di ut mahleng mikhual hihna toh nuam ka sa chiah kei a, utlouh ziak hilou in Lunkim va khak di bangzah vei hiam tak ka taanloh hi. Ahi a lah, amah nungchang leh kampaute'n ka lungtang hon lazaw ahihman in ka zuih khaklouh ka kisik hun a tam mahmah. Va zui hial leng le ka lungsim a om teng va genkhe ngam di bel ka hi sam kei.
Hun hong bei tou a, khawmpi hun di hong tung petmah ta hi. Saptuam Upa thum in hon makaih ua, khosung tuailaite tuh Bial Khawmpi zang di'n kikuan siausiau hi. Khua apat ni khat lam ahi a, nuamsa tak a la khawng sa, lampi a kizui deudeu a ka pai lai un theihlouh kal in ni ana sun man hi. Ka anntun chiat uh phel in sun-ann ka ne nainai ua, ke'n bel mehpok hing zilzial toh ne ding lai Lunkim' duhsakna leh siamna ziak in Meh kan toh Sakhi hou ka nek khak loh hi. Sunnung in ka kipankhe nawn ua, tap-phou nisa khauhtak nuai a lamtou a pai ahihman in ka bah sim hi. Chih simsimte' mai a bah a khawl ding zumhuai ka sa a, chiangkhun toh pang in ka paisuan teitei hi.
Bangtan hiam ka pai nung un, ka nunglam a paite'n hon phanon kei mawk uhi. Ke'n leng lamdang sa in ka na ngak bawl a. Khiang sing liim a ka rucksack (ruksai) bag kham zen a ka lup eu-au lai in lawmte'n kuahiam khat hon zawng tou uhi. Kintak a bang thu amai chi a ka va delhsuk pah leh Lunkim ana hi maimah hi! Amah bel Nisa kham a puk a na hi a, a guk in ka na patau sim a, ka lungsim kimkhat bang si dedu hial in ka thei hi. Kingai le hilou, mi' muh a pasal zouloupi a va om di ka lau zel a, a thu omdan Lalpu kiang ka kan hi. Lunghimoh huai lou, a tawldam leh hong pha mai ding ahihdan hon hilh a, ka lung a nuam tuan mahmah. Tangvalte Lunkim kipuak khel a ka pai sung un amah leng hong halh thei a, khawmpi neihna ding khua leng ka tung pah ngal uhi. Biakinn ah singpi toh Saptuamte'n a hon vaidawn ua, kho tuamtuam apat Khawmpi zang dia paikhawm tuailai tampi petmah kipha hi. Khotual Tuailaite'n zin hon hawm ua, kei leng khodang tangval nih toh ka zintung khawm kha hi.
Nitak kikhopna ah Lunkim ka zon bawl a, Biakinn sung ah ka mit a vial taitai mai hi. Ka muh zohlouh tak in a zintunna zonkhiak ding lungsim in ka neita hi. Thutak manpha taktak kigente ka bil ah a lut kei a, Lunkim awlmohna in ka lungsim a luah zaw tlat. Kikhop tawp in Lalpu toh a lawmnu Ngaihvung ka ngak ua, a tunna ka dot uleh Lunkim toh tungkhawm kha uh ana hi a, ka zui pah uhi. Inntekte' inn ka tun un Lunkim tukhe zoulou di ka sak leh meikiang ah ana tu a, a muh a nuam tel mai. Khosung tangval hunkhop toh leng ka vakisukha ua, zindou siam uh ka sa a, hon mikhual bawl hetkei vanglak uhi. Khual khua a om himahleh Lunkim in tapkuang nuse lou a lenglate lungkim tak a koih a sawm pen thupi ka sa a, ka lungsim hon la zou mahmah hi. Thu tuamtuam gen a ka houlim khit un ka pai uhi. Lunkimte lawmta in hong kha ua, sun a abuaisiat lai a amah enkai tangval tampi himahleh kei kiang khelkhel ah kipak petmah ahihdan Innkatau apat hon gen hi. Lalpu toh kisawk tuah zauh in ka ki-entuah ua, mangpha kikhak zoh in ka tunna lam chiat uah ka pai uhi.
A melhoih toh fel sa mai hi nawnlou in, ka theihlouh kal a ana ngailua houh ka hi diam? A khen chiang in Lalpu kiang ah hichi'n ka gen sek, "Lawm, Lunkim omdan ka et-et chi'a ka mit leh ka lungsim hon zou lua sa hiveng aw. Nang amah toh khua khat a khangkhia na hihchia'n bangtan hiam bek gen beh di nei di hive teh aw...". Lalpu bel mi pautam ahi kei a, ama'n le khosung a nungak etton tham a sak pente' lak a khat ahihdan hon hilh hi.Tu'n ngaihzawng a nei hia neilou chih pen thei chet kei mahleh nidang a mikhual khawng leh khosung tangval kuakua hiam toh kingai kha ngei ahi chi hi."Na chih taktak le tuh panlak theih dan i ngaihtuah kei dia...himahleh, ei lak a tangval khenkhat toh i kingeu-et a ngai zenhouh diam maw..."chi in nui nanalh hi. Mikhual ka hi a, nungak khat ziak a tangval khenkhat toh kilemloupi a om di chih ka ngaihtuah lel in leng ka ngap kei lua hi. A lehlam ah Khat nu deihta lawtel ka na hi khinzel hi.
"Lia aw na vang lah ngai ing,
Dougal khuaibang laang ding hi e;
Sen sanggah in gawlbang ka dou zuam lou e".
Ni nih pumlum lam tuamtuam a tuailaite ka kitaiteh zoh un Khawmpi bei ahita hi. Salam leh Khalam taitak a Khawmpi zangzou mahni khua chiat zuan a chiahkik ni a hong hunta hi. Nitak masa hong kikhawm zoukei mahleh hundang teng ah Lunkim leng a hong tel a, nuam tuan ka sa petmah. Lampi a ka paina uah amah toh kizom a pai ding ka ut sese a, ka kal ua midang hong pai khak chiang bang in ka guk heh law mawk hi. Itna a sang zoh peuh leh thikthusiatna leng sang zel mah zaw hi'nteh. Lapawlpi leh kidemna tuamtuam a kipahman ka sangte uh toh ka kik ua, nitaklam in Khua ka tung uhi. Khomual ah khomipi'n hong dawn ua, lamtawn a Lunkim toh hun zang khawm bang tuk ka hihman in nuam ka sa petmah hi. Kisil khin in Lalpu ka sam a, nitak chiang a Lunkim piak ding laithon gelh ka sawm hi. Ngaihzawng nei ngeilou chih mahtak tuh ka zei kei khopmai. Lapau hiam banglam hiamte hih ngeingai siamlou ka hihman in gelh suk muatmuat a piak mai ding, a point tak a gen khak nak leh ka chi hi. Himahleh, kei' sang in Lalpu a pilvang zaw a, hichi thethu lou deuh a hih di dan hon genpih hi. Huai nitak a laithon piak ding ka thulh a, hun lemtang dang masa ngak dia hilh in ka om hi. Khawmpi hohte vaidawnna kikhop ah ka kikhawm ua, lapawlte sa in kipahmante pulakna kinei hi. Hichi bang ka tuah patna ahihziak in nuam ka sa veve hi. Amah kiang a ka ngaihna thu gen ngeilou, ama'n leng hichi bang thu hon gen ngeilou himahleh ka nih un kihawlou leh kideihta tuah ka hi zenhouh uhi. Mei-am leh singkhuah om sa hinapi, mei toh a kipan masa di zaw sam ka omkei ua ahi.
Lunkim toh Ngaihvung bel neu apat lawmta kithuah thei mahmah ahi uhi. Amau toh Lalpu leng kimaingal sa ahi ua, panlak haksatna omlou chih ding a himai hi. Ka lawmte tuak uh tungtawn in ka kideihtak thu uh ka kihilh tuah uhi. Kal khat zoh Ningani nitak khat Tuailai kikhop ahi a, huai nitak in kou leng ngeina dan in ka kikhawm uhi. Kikhop tawp chiang a lawmte toh pawt di ngaihtuah phalou in Lunkimte 'inn a hoh ding kia lungsim in ka nei hi. Kikhop tawp in Biakinn kong ah Lalpu toh Lunkim ka ngak uhi. A khut a Bible toh Labu tawi in, a puanten, khedap sang bun in, a dek a sam tum vitvet in hong kisawi phei ngiahngiah hi.
"Tuanglam ka machiang a kuata' vondeih Lianu na hiam?
Maimit ka taina na duang etlawm, na gimsi ka siang ah theng moh e."
A inn uah ka zui lut ua, khosung tangval hunkhop leh mikhual bangzah hiam leng ana om uhi. A Ute bel lougiak ahi ua, a mel uh thei mahleng ka kithuah tam kha naikei uhi. A kikhek zoh in Lunkim in meikiang lam hon naih a, lenglate hoih taktak in houpih hi. Singpi hon awm a, kuamah khentuam nei hetlou in a lenglate hon koih hi. A Nu'n bel pau tam lou in buk tep kawm in mui in khau a kheek daldal hi. A Pa leng pialkhang ah chiing naang lem in a tu a, a zabeel pet viuveu lel hi. Bang di a chih ka dot leh pheek phan sawm, a naang di tawm ahihdan hon hilh hi. Mahni buai in ka buai chiat ua, kuamah ka kibuaipih man kei uhi. Sawtlou nung in mikhual tangvalte a paipah ua, kou bel Lalpu toh paihak pen hih tum in ka tulai uhi. A Nu'n khau a kheek zoh in sawtlou hong houlimpih a, kamsiam tak a hoh zel dia hon gen zoh in a Pa toh hon lupsan uhi. Mi' nute a lup hial tak un paihak ka kisa ua, dinkhiak ka sawm chiang un Lunkim in hon khou zel hi. Banah, khotual lenglate leng pai sawm nailou uh ahihman in ka tawmngai ua, ka tu nilouh uhi. A tawp in ka khing zou ua, ak masa bang khuang hialta chi in ka paita uhi. Lunkim in a kelkong tan uh hong kha a, siam deuh leng tuh huai hun ah ka ut teng ka salkhe tham ding. Himahleh, ke'n ka gen ngamlouh ziak in Lalpu in hon gensak a, kei bel a paam lam uah mi' huandaai zul ah ka na ding hi. A sakhau a banghiam guanglut a ka muh ziak in bang thu toh kikhen uh ahia chih thei nuam tetet in Lalpu ka naih pah hi.
"Bangmah gen tam kei ve aw. Na gen dan in bel ka gen a, lai khat hon pia hiven, i sim phot himhim kei dia..." hon chi a, kholak ah torchlight toh pang zen in laithon ka hong ta uhi. Ke'n pe masa di ka chih himahleh ama'n hon piak masak zawk ziak in kipahna khat ka nei mawk hi. Bang thu a gelh maizen a chi a ka phel uleh laipek thum dim tak ana kigelh metmot hi. Khawmpi hoh lai a ka buaipih khak leh ka awlmoh ziak in kipahthu a velvel in a gen a, kisuanlah huai ka sa zozen hi. Khawmpi hun sung in mimal tak in kithuahkhawm kha kei mah le ung ama'n leng ka om ziak a nuam a sak dan a gen hi. Paukam zat pilvang ka sa a, huai tan ka sim khit tan in leng ka lungkim zou phial hi. A ban ka sim suk zel ua, a tawp lam in ama'n leng ka itna hon pomsak thu a gelh a, Lalpu toh ka ki-entuah ua, nui heuhau in ka kichibai ekmawk uhi. Ka om tung apat ama'n le ana en toutou ahihdan a gen a, maban a pilvang tak leh ginom tak a om ding hon chiam hi. Kipak petmah in Inn ka pai a, ka Pute ana ihmu khin vek uhi. Lupna tung ah kipah luat ziak in bangbang hiam ngaihtuah in ka ihmu thei zok kei hi.Ke'n bel mi muang kha pahpah mah ka hi a, tua leng ka Lawmpa toh Lunkim ka lungsim teng a muang ka hi khin hi. Lengla a hauh theih dante, a kamsiam dan leh a houpih nop dante'n ka lungsim hon kam phing a, ban ah, kei mikhual pen a hon deih zenzen pen in melthak pakta mi ahi de aw chih peuh hon ngaihtuah sak hi. Ka gen khak kisik ka hikei a, kingaita, 'relationship' taktak pan dia ka kingaihtuah chiang in pilvanna di thil tampi om hitah e chih ka khonung phawkziak a hilel hi. Itlou bel ka hi kei, ngaih luat ziak a mi toh kal kisiat ding kiveng kawm a, khaugui a awk kha thei niin teng hah ding ka ut ziak ahi. Lalpu' gen teng dik di'n ka koih a, muanlouhna neilou in ka kilungmuan a, ihmut limtak in ka ihmu hithit ta hi.
Se-leh-pha leh tu in bel nungak nei khat ka hi teita hi. Khota neuchik khat omkhawm a kihihman in thu-le-la khatpeuh a om chiang in khotaw apat khokhung tan a deng suak pahpah hi. Kei leng mikhual ka hihtoh khualgam a ngaihzawng neih mawk pen ka kisiamtan kholkei hi. Ka kisitluatna lam ah ka kingaih uh leng a hithei tan ami theihsak louh ka tum uhi. Ama'n a Nute' phalna la masa a hon dawng himahleh ke'n bel ka nu-le-pate gen tak louh, ka Pute kuamah ka hilh ngam naikei hi.
Niteng a amah toh kithuah a hun zat kan a nuam ka sak a om nawnkei. Amah inn-ngak dia a zat uh ahihman in, sunma a hohna a neih lehleng sunnung inn ah a om a, skul kai tawp teng in a inn uh ka tung gige hi. Nitak teng in mundang hoh sawmlou in amau' Inn mah ka zuan zel hi. Khota a thu khat ngei tuh ni tamlou sung in aneu-alian in ka thu uh hon theita uhi. Kou leng kingai ka hihman un poisa lou in gamlak a singpuakna khawng ah sing sat kawm in ka vazui sek hi. Khonawl ah lui a om a, gova a kibawl thuithei in tui a dim a, a tuiseng in a paw zel hi. Puansawpna ding in leng huai lui mah naih a ngai a, mun teng ah ka kivialzuih duldul sek uhi. Kingai petmah chih ding a himai. Koi peuh ah bangteng hih in om mahleng Amah kia ka lungsim ah a om a, hichi bang a ngaihzawng neih nuam toutou ding bang in ka koih a, ut huai leng ka sa hi.
Chihsa leh theihsa mahbang in, khotual tangval bangzah hiam mikhual ka hih ziak a hon haza leh hon iplah pawl ana om petmah uhi. Hithei leh hon vuakna di hunlem zong zong uh ahi chih Lalpu in hon hilh hi. Tua pan in kei leng pawt kidaam deuh in laithon khak lam ka hahbawl zawta hi. A tung lai dan in ka hoh mun nawnkei a, kal khat a 3/4 vei khawng lel ka hoh tak in a Nu bang in lamdang a sa hial a, a ziak om hiam chi'n hon kan veu hi. Va hoh chiang bang in a Nu a kamsiam a, ka lawmnu pen sang in a Nu toh ka houlim tui thei zaw uhi. Lengla dang nei zeuhzeuh thou ahihman in, amau a limbawl louh ding ka deih kei a, kei leng a tuam a hon limbawl louh ding ka ut sam kei. Huai lam bel kei buai ngailou in amah a siam mahmah lel hi.
[ End of Part I ]
NGILHLAH LUNGDEIH -II
Kha thum khawng Lunkim toh ka kingaih zoh un kou leng kumkim exam ka sai khinta uhi. Suti kipanta ahihman in skul kailouh sung teng ka Pute' lou ah ka kuan zel hi. Kei toh lampi a kiton a hunzat a ut ziak in amah leng lou a kuan zel ta hi. Akhen chiang in ka Pute' lou ah, akhen chia'h amau’ lou ah ka kikuanlawm zel uhi. Zau tuam tuak ka hi ua, lamtawn a ka kiton suak theihlouh ziak un lamka thuam ah kikhen a ngai sek hi. Inn a nitak ann huan ding delh ahihman amah a vai pai masa sek a, kou bel lou vengte’n kilong a khet ma tantan uh ka mapang zel uhi. Huaiziak in vai pailam ka kiton kha tam kei ua, lamka bom ah ka kisawlpaih zel uhi. Kuan lam bel alou-theilou a kiton teitei ding ka chi uhi. Mite tuh tangsam teh, mekzial teh khawng in a kisawlpaih ua, kou bel a pai masa ka kitheihtuahna di un siallei teh ka zang uhi. Hiai tan in bel ka Pute'n leng ka zawl-ngaih lam hon theita ua, loulai a nasepna leh loubuk a sun khawl chiang in hon chiamnuih sek uhi.
Khosung khat a omkhawm ka hih hang un kivengna ding thil tampi ka tuak toutou thou uhi. Laithon loungal kithuzakna di omlou ahihman in thu kipahhuai khollou i zak chiang bang in sawt pipi ki-um kekuih kha sek hi. Ka kal uh hon hihbuai nuam a panla khosung mi leh khodang tangval a om uh chih leng ka haih kei a, a zawlluite laithon pe thakthak pawl leng a om uh chih ka theihpih hi. Ka kingaih ma uh toh kingaih nung lengla ahauh dan kilamdang lua in ka theikei a, amah deihta tampi om lak a kei hon deih pen hampha ka kisa hi. Skul lut nung in leng a ka kailouhni teng in lou ka kuan zel a, kei ka kuan chiang in Lunkim leng a kuan zel hi.
Kipak leh lungkim a hinkhua a kizat tak ziak in khopi leh foreign a khosa mihausate leng ki-eng tuan vetlou hi. Chidam-ludam a hun I zat leh a hektel mai! Theihlouh kal in kum bei ding in hong kisa a, ke'n leng sungkuante toh Khristmas leh Kumthak zat ding ka ut thu ka Pute' kiang ka gen hi. Amau toh khatvei himhim Hunpite zangkhawm ding in hon khou ua, himahleh ka pai ut leh leng hon kham teitei lou ahihdan ka Pu in hon gen hi. Kei leng sungkuante toh hunzat ding ka ut a, a lehlam ah ka it pen Lunkim toh kimu kha nawnlou phot ding chih ka ngaihtuah chiang in ka Pute' khua a zat ka ut zaw zel hi. A tawp in sungkuante mah poimoh pen hizaw chi in Lamka a Winter Vacation zang di’n thupukna ka lata hi. Laithon in leng Lunkim ka hilh a, a kiang ah leng ka gen hi. Ama'n bel amah toh Khristmas leh Kumthak zangkhawm ding a hon ngai lua himahleh ka thupukna hon zahtaksak ahihdan hon gen hi. Ke'n bel ka Pute' buh puak ka zohpih ma pai ka sawm nuamkei hi. Buh puak ka zoh un ke'n leng sungkuante kiang pai ding vai ka sawmta hi.
December kha bul lam ahi a, nitak khat Lunkim toh kholak ka pawt uhi. Khua a vot simta a, kha vak, van siang kilkei nuai ah khut kilen in mawltual lam ka manoh uhi. Ama'n a lauh pen ahihleh, a khua ua Skulpu nna sem den lou ding ka hihman a Kumthak a ka kik nawnlouh ding pen a lau hi. "Huai zaw ei thu hilou ahi, Pathian in pha a sak leh hong sem nawn thei, a lehlam ah kei’ maban di le hon honsak thei ahi. Bangkim Amah' thu ahi, lungkham ke'n Kim. Kimuhlouhna gam ah om mahle hang ka lungsim nang kiang a om den ding ahi" chi in ka ang ah ka kawibelh hi. "Nang omlou in bangchi'n hun ka na zang dia eita, USiam? Hun nuam zang in mite a lawmngaihte utoh kithuah ding ua, lengkhawm di'n hong kuan di ua, huaite ka muh chia'n ke'n bangzahta a na thuak ding ka hia? Hithei leh kei toh zangkhawm le'ng ka ut tel" chi in khasetak in hon gen hi. A biang a mittuite ka nulsak zel a, mun tuam a kikhen khiak ding haksa sa in kikhelah tak in hun ka zang uhi. "Mun tuam gam tuam akikhen ding himah lehang kimu nawnlou di chihna hilou ahi. Kimuh kikna dia kikhenna poimoh ahi. Koi peuh ah Christmas lawm chi in nungak-tangval tam tak zu-le-sa toh hunzang a om ding uh. Lenkhawm paulam in kholak a pawt di ua, numei-pasal ki-enlah in hiai hun sung in tuailai tamtak in a siangthouna uh a mansuah ding uh. Ei pen i kikhen khiak hoih ahi, hunzang khawm tam law le'ng tua i gente ei' tung a tukei di kichi ngamlou ahi. Huaiziak in, mi kholak ah nuam chen in mau tawk le uh le innsung a nu-le-pa , sanggamte toh hun zatkhawm kan a manpha omlou ahi. I omna mun chiat ah Toupa thudot a nei in, ginom tak in om peuh le'ng thildang buaina di omlou phot ahi" ka chih sung in ka mittang hon en kilkel hi. Vanlam ka et leh Vuuk lampi a kikhung zenzon a, itna simthu khaubang sut chim manlou in zuhei-suktun bang a hong suak hialta hi. A ding khe masa di omlou ka hi ua, a tawp in ka ang pom ka ngaihnou khah in ka dingkhe zou khong ua, innlum chiat ka zuanta uhi.
"Khen theihlouh maimit suan a,
Ngaih toh houlung kup kan a nuam om diam?
Houlung kum chim manlou in zankhua sawt ta e;
Zan sawt dong houlung kum zong le'ng,
Taikhua val leh gibang khenna kawlni suak ding hi e".
Inn ka tun in ka lum ngal a, zing khovak chiang a Innkuante toh kimu dia pai ding chih ka ngaihtuah chiang in ka phur petmah hi. Kilawp tak a ka om dek chiang in lah ka Ngaihou' aw ka bilkha ah hong ging den a, ka ihmu pah theikei hi. Ka pai ni ding ahita a, ka bag a ka van teng toh anntun di ka Pi in hon guansak zoh in ka kisa kheta hi. Ka laithon muh tengteng bawmta khat a ka khol om hiven, huai pen ka Pi' theihlouh kal in ka bag ah ka guang hi. Lunkim in leng a lawmnu Ngaihvung toh, Lalpu toh hong kha uhi. Gen di thei omlou in ka kizui ua, khomual ka tun un Chibai kibuk in kikhelah tak in ka ki-enliamta uhi.
Lampi ah lungsim a la khawng sa in ka pai a, ka chim mankei hial hi. The ham ging vengveng, luita luang ging selselte leh tang-awm ham kaukau te'n Lunkim toh lou lampi, lui hohna leh ka hunluite uh a hon phawksak a, lungzuang a kap lou a om zoh ding vual a hikei!
"Et chimlouh na sakmel lawmnou,
Maimit laukha ah vaibang tham den e;
Na tongdam nem luai naubang ka san,
San chimlouh ngaih ka bilkha ah mangmoh e".
Zuan luankhi ka nulna ding lel in;
Tullel lawkta leh zaila awi lengthe aw,
Malbang n’on kouh puanbang na bang ta un".
Ni khat zoh in Lamka ka tung a, sungkuante leh lawmte kuapeuh ana dam siausiau uhi. Nitak in ka Inn uah Kultai ka puakte khawng ne in lawmte toh ka om zaizai uhi. Lunkim in hon piak a limlak khat ka pua a, lawmte' kiang a "Ka ngaihzawngnu eive" ka chih chiang in melhoih a sak luat ziak un a taksang kei ua, hon nuihsan maimah uhi. Ke'n bel a chetna di'n laithon ka kikhakte uh ka lak a, a pang theikei zel uhi. Ka Pute' khua sang in Lamka ana vot zaw hi. Taptung chih le omlou, meiphu khat ki-um huan ahihman in huailam a taptung a suangthu thum kal a singkhuah kichi kuang liahliah khawng a ngaihhuai mai hi. Hun hong bei tou hat mahmah a, bangmah lou kal in Khristmas leh Kumthak hong tung hi. Ke'n leng Christmas Card khawng lei in ka Pute Innkuan, Lunkim, Lalpu leh Ngaihvung' adi a tuam in ka thon vek hi. Mite bang in thawmnei tak a ka zat louh hang un lungsim a kipahna toh kou innkuan in ka zang ua, huai kum a ka zat uh tuh Innkuan kim a ka zat nanungna uh a hong hi maimah hi!
Kum hong thak a, Skul thunei lamte apat bangmah thu a omlouh ziak in maban ding chiangkuang lou tak in ka omkha nilouh hi. Lunkim toh leng laithon in ka kithuzak zel ua, Khristmas leh Kumthak lungzuang tak a zang mai dia a kikoih lai a Innsung a sungkuante toh omkhop a, kikhop hun a kikhop khawng nuam a sak zawk dan hon gen hi. Kholak a vualnopna in kipahna tunlou ahi, chih behlap zomah a, thupi gen ka sa mahmah hi. Ka tun nawnkal ngaklah petmah bel hi peuhmah ding hi. Ke'n leng dawng thuk sawm in laithon pawthei ding mi pai lemtang ka zong hi. Huchi kawmkawm in maban sutzop ding dan lampi ka zong a, sungkuante leh lawmte' khut ah a sai di om teng ka nga hi.
Zingkal khat ka Inn uah mi hong pawt a om ua, ka laithon di hon tawi uhi. Skul thuneite apat ahi a, kumthak a leng a khua ua skulpu nna sem nawn dia chialna ahi hi. Tu-le-tu a ka sinlai maban sunzom thei tadih lou ka hihman in sep nawn phot ka sawm hi. Kal khat nung in ka va kuan nawn a, skul lut toh hong kizui ngal hi. Lunkim toh bel ngeina bang in ka kithuah nawn ua, kipak in nuam ka sa tuak uhi. Kimuhlouh kal a bangchi a na khosa ahia chih ka theihlouh hang in ka muanmoh bawl tuankei a, lungkhamna di'n ka koih vet kei hi: muan luat ziak in. Sian' lemgel mah hi'nteh, hiai tan in nu-le-pa, sanggamte apat halna bangmah ka tuak naikei uh.
Hun a hek mahmah a, kumkim phial ka sep nawn nung in Kiginni khat ka Pute' lou ah kuan di'n ka kisa a, Lunkim singpaw ding toh kiton di’n ka tawn hi. A tuiseng in ka van teng hon puak sak a, ka kawlzalpi kuah in, khut a tempawng tawi in ka pai heuhheuh hi. Gamlak ka tun un Tumpi hia, Huituunpi hiam khat a ham kutkuut a, Lunkim in thawmhau a kisak ziak in a singpuakna ah ompih di'n hon zawn hi. Ke'n leng vai kuan hak toh, amah singpuakna kiang a Innka Zawl ding singzawl sat di'n ka thupuk zaw ta. Bangmah ka theihlouh ziak a patauh dia koihlou ka hi a, Lunkim in bel "Gamlak a Tumpi a ham leh misi om nuam" chih khanglui thugousiah a theih ziak a patau ana hi lim hi. A fel lam theihsa, kintat mi ahi a, a gamtat ka et velvel chiang in kinohna khat nei in ka mu hi. Anntun leng phel manlou in a singpuak di ka ngahpih zoh in ke'n leng Khiangzawl ka sat liang puak in Innlam ka zuan uhi. Inn ka tun kuan un khuangging kukkuk ka za ua, patauh meltak in ka ki-entuah uhi. Khosung ka lut un sabeng a gamvakte kisukhial kha uh ahihlam hon hilh uhi. Loukuante va sam ding in Sikou tangvalnou bangzah hiam a kuan ua, kho kim-kho kiangte hilh di'n Khualtai tangval bangzah hiam a kuan uhi. Lamdang ka sak mahmah khat bel nisa mahmah napi in huih a nung vuvu in vuahmal a ke susuih mawk hi.
Khangluite'n bel hichi hun a 'saaksi' om ut ahi a chih uh dik di'n ka taksang hi. Hanmun hoh in nitak ka lengkhawm ua, kou lawmta kithuahna hunkhat a hong suak hi.
Kiginni ahi a, Lamka apat khualzin hong tungte'n ka laithon di hon puak uhi. Ka hon leh ka lawmpa khat in hon khak ahi a, Shillong lam a amah' adi toh College admission ana bawlsak khit thu hon hilh hi. Mi lusun a dah lai ua lamet phak louh a hiai thu ka zak in lamdang ka sa hial hi. Ka Pute'n leng hon kipahpih lua ua, a zing Pathianni in ak luisan hon goh zozen uhi. Huai ni in keimah' deihtelna in Lunkim toh Lalpu ann ne di'n ka chial hi. Amau kiang thil omdan ka gen a, kipaktak in ann ka nekhawm uhi. Kei leng ka kilawp a, a baihthei pen a tua ka sep tawpsan a kuan pah ka ding tum hi. Lunkimte' inn a ka hoh chiang bang in a Nu a siam sot mahmah a, huai khua nusia in paikhe leng ka kik nawnlouh ding peuh ana lau hi.
Theihlouh kal in ka pai ni ding hong tung a, Skul a ka seppihte'n singpi toh hon khakhia uhi. Tutung in bel maban kilawp huai tak neih ziak leng hilou tuanlou in Lunkim omlouh san ding ka huphulh lawtel kei vanglak hi. Amah ka itlouh ziak ahi kei a, kei leltak Shillong a College kai ding chih ngaihtuahna in ka lungsim a luah zawk ziak ahi. Ban ah, banghiam ziak a kimuh nawnlouhna a om lehleng kei lou midang toh omkhawm thei thou dia ka muan ziak ahi hi. Ka pai masak dan lou in hong kha ding mi a tam vanglak ua, khomipite' hon ngaihnatna ka muh in thupi ka sa hi. Nupite bang in piak ding dang nei tuanlou uh ahi ngei dia, a khen in singpituun, aktui leh meh hou khawng hon pawsak lemlum uhi. Ka van a tamsim ziak in hakkol in ka pua hi. Innsung a Chibai hawm kawm a ka dak vialvial leh Lunkim ka mu kei mawk hi. Zong giaugiau kawm a sangkil ka kan leh sumtawng ah khase tak in kidiik huphup in ana om hi. Ka muh in a zum a, a dial in a mai a hum hi. Nupi hon in ka nung a hon zuih zawkmah ziak un kei leng ka zum hi. A baan ah ka len a, kap lou phot di'n ka ngen hi. Ka pawtkhia ua, loh di dan ka theih tuanlouh man in amah Lalpu toh hong ton uhi. Dainawl ah hong kha ua, "Toupa'n lem a sak leh kimukik na ding i hi, kah di hi zenzen lou. I omna mun chiat ah ginom peuh le'ng..." chi gumgum in a khut taklam ka len hi. Kikhah thei zoklou in ka om ua, kei leng pasal sim ka kisak leh ka theihlouh kal in ka mittui ana vung man dedulh hi. Maban ding theilou, dam a kimu nawn di maw, nupi-papi sa a kimu ding chih tanpha bangmah kitheilou ahihman in kikhen taktak ding chiang in haksa kisa hi. Lalpu in leng a loh di dan thei tuanlou, ka pam uah ana ding top mai hi. Zum-le-zah khual lou in Lunkim in ka van puak toh ka ngawng ah hon kawi a, a muk toh ka muk hon sutuah chot in hon tawp tonton mai hi. A hon khiaklah luat ziak hi ding hiven, tunung a kimukik nawnlou maithei ka hihna uah hon thilpiak thupi ka sa hi! A khekol sakhau apat in laithon hon la khia a, awl in sim in hon chih ziak in ka bag sakhau sung ah ka guang a, huchi'n ka kikhenkhe thei khong uhi.
"Lenchil lungdeih vang ngai in ka tul ding maw,
Na vangngaih puaksing bang lel ve'ng,
Tu'n gibang i khen zong,
Chik leh nunnuam dawnbang tuak ding i hi tam?
Chiam pellou khuambang kip di'n Tung Khuanu'n hon siam hen aw".
Lamka ka tun in tua laithon ka en pah a, a sung ah “n'on phawk gigena di'n” chi'n daal zungbuh khat toh a samzang sau ngihngiah li a koih hi. Kuamah muh di ka deih kei a, ka laithon bawm ah ka khe ngal hi. Sungkuante' kiang ni tam taam manlou in ka lawmpa pen toh Shillong ka zuan ngal uhi. Ka lawmpa'n "Shillong product eimi officer lian leh neu tam lua ahi, ei le huaite' lak a khat i hih tum di aw" hon chi a, tha hon guan petmah in ka thei hi. Ka kaina College uh a kibang a, ahihziak in kei Science stream apat ka hih ziak in ka subject lak uh a kibang kei. Kha nih sung innluah a ka om nung un College toh kinai zaw private hostel khat ah ka kituan uhi. Tulai dan a gari service, mobile, internet, newspaper chihte gina nailou ahihman in ngaihzawng neilou toh kilamdanna omlou khop in ki-om hi. Ginomna leh muanhuaina taisan ding a kisa hileng hunlem ka mulou hetkei. Sungkuante toh kha khat in khatvei khawng laithon ka kikhak thei lel uhi. Huchi ahihman in Lunkim toh bel kithuzak vang petmah chih ding a himai. Laithon ka kikhak tuahna di un kal nih bang lamkal ah a taam sek hi. Huchi pipi in kha nih hal khawng in a laithon in hon khokhal aktui khak zeuh zel hi. Ka kikhak vanglak chiang un gendi tam thei petmah a, pek tampi pha pah sek hi. Amah hon khakte leng sim tham thei petmah leuleu zel hi.
Hiai dan a kithuzakna haksa ahihna ah, laithon livei bang I muh leh kum bei nuam ana hi maimah tel hi. A vangkim a kithuzak in ka om ua, tomchik ka sak kal in kum khat bang ana ching khin mawk hi. Khatvei ka lawmpa Lalpu in laithon hon khak a, a khua ua khatvei bek hoh nawn di'n hon gen hi. A laithon neuchik himahleh a thu tuun ka lunggil hon dawt khat tuh, "Himahleh, hong phak nawn nuam na sak ka gingta kei. Ka pan theih dan teng a pang in Lunkim ka na enzui a, mihing' dai kuama'n kai zoulou mah zaw kihi eive. Tu in vuaktang lou in a om a, anu-le-pa lungkham tak in a koih a, a mi ding leng a theichiang naikei uh. Amau sang in nang na pawna zaw ding chih ka thei. K'on theisiam, kipasal sak inla, hiai bang numei dukdak lou, tanu hawmthoh zawl-gai khat, a hunlai tak a nuse kha na hihlam kiphawk in hampha kisa zaw mai in Lawm. Pathian' lemgel ahih ka lamen..."chih ahi. Ka it masak pen, ka muan pen in hon zulhzausan ahita mai hi. Ke'n ka hihtheih tawp suah in ginom tawk leng le bangmah a kanna nawnkei. Munkhat a omkhawm a kingai suak hile ung hiai bang tel a minse sak hetlou mah di hiveng in. Ka hehluat ziak in puaknat di dan in ka koih kha zozen kei hi. Ka thangpai lua a, laithon ka kikhak tengteng uh toh a limlak ka hostel uah ka haltum hi. A khua uh va phak nawn ding ka utna teng a bei zou hial hi.
"Theibang sen lenchil tongsan,
Ka ngaihnou aw e, bang ta ning,
Na sakmin loh puanbang bangta ning,
Ka chi zong in; bang thei mo'ng e,
Ka sinlai vabang hon phawng den chia".
A lim leh a laithon ka haltum pen in ka ngaihna leh ka itna a haltum kha kei a, kihehnepna ding neilou in keimah kigawt ka suak zaw hi. Sawm hat thu a mangngilh theih lah hikei ve'n, hun sawt tak ka lungsim leh ka taksa in a lel mahmah hi. Lawmte' hasotna leh panpihna toh class ka hoih tel thei nawn a, khovel a numei khat taan ziak a lungkiakna di a omlouh dan kei mahmah in leng ka muhbeh hi. Lunkim leng minsia khu di'n pammaih ka sa lai hi. A hon itlouh, ngaihlouh ziak a hiai dan a gamta kha hi di'n ka koih kei hi. Nungak melhoih, lengla hau, niteng a inn-ngak ahihna ah, hun-awl a hauh luat ziak a lenglate khattei toh ana zehphi kha lel hi di'n ka um hi. A hih kei le lah pak ngum tuibuak munlua ua a tawp a hong palh khia tuh ahi peuhmah ding hi. Tanu hawmthoh a zawl-gai chi a Paite (MIL) bu a simkhak lai bang ka phawk thak hial hi.
Tu in bel Pathian' vualzawlna tang in nekmuhna kichian nei in, zi-le-tate toh inntum-loutum suang in ka om samta hi. A ginom zoulou zaw pen amah ahita mai a, amah toh kingai suak in nupa hile ung le muanhuai zoulou ding leng hikha maithei ahihna ah Pathian in hiai bang lampi hon tawnsak a hizaw ve, ka chi a, ka thuakna tung ah kipahthu ka gen zaw hi. Upate'n "It masak-ngaih masak, Tun masa-Zua masa" ana chi namah ua, tuni dong in kum sawm val paita mahleh ka Lungdeih masapen mangngilh ka kichih hang in lungsim ah a mel hong lang thei lailai mawk hi. Nungak hoih zaw, zawl-gai a minse lou khat in hon ngak ana hi zenhouh a, huai ka phawk apat in Ngilh Lah Lungdeih in ka lungsim ah mun a nei zou nawn hauh kei.
[Note: Hiai tangthu pen keimah mimal' suangtuahna liauliau a kiphuak a kigelh ahi. Kum sawm val paita in kei leng naupang kum sawm mi mah ka na hi hi.]
©Siamsinna leh Vakiangbu
NGILHLAH LUNGDEIH -I
Vai haamsang ahita a, kuapeuh in sepna ban zom di'n lou lam a manoh khin vekta uhi. Khosung a dai zikzik a, gamta dia kisa bawng hon pai noinoi lak a bawng-long ging lengleng, ak khuang ngelngel leh kholak a naupang kimawlte' kikou thawm loungal thawm a kiza kei hi. Kiginni ahi a, kei leng skul kailouh ni ahih toh loukuan ding lungsim in ka nei hi. Kuankhe dia ka kisak laitak in pangkhang a taangzom a tuang akpi vom khat gawl heek zen in hong khuang doldol mawk hi. Ngeina dan in aktal pen a khuang dia siam himahleh akpi a khuang chiang in bel a lu in a ngatna lam a zawl-gai om nuam ahi chih Upate' thugousiah ana hi hi. A lu in khanglam a nga a, "Huai akpi va hawlkhe dih Siam, dik kha kei ve aw..." chi a ka Pu'n hon sawl ziak in ka va hawlkhia hi.
Deck tape a Muana Ngaihte' late ngaih deuh a ka khah khit in Pute' lou a kuan di hive hang chi in awl in ka kisa hi. A ma nitak a ka gensa bang un Lunkim' man hun di hungaih kawm ka hi lim hi. A inn uh kholai a om ahihman in ke'n leng singpi dawn kawm in ka tawnsuk hi. Ka tun in Lunkim bel kuang hemkhin, innsung nna teng zoukhin phet hih tuak sim hi. A sungte ahihleh vaikuan khin vekta ua, amah pen nautum ahih toh sing-le-tui poimoh bangbang kaikhawm a inn-ngak dia a koih uh ahi hi. A tuiseng sung ah nahtang nah a kitun ka anntun a guang a, ka tuithawl um gah zol kelkel a guan zoh in a heipi golhlut in gamlak lam ka manoh sukta uhi.
Lunkim te'n bel bawngpi nou nei thak a neih ziak un singpi puang a nei sek uhi. Tua ziak kia hilou in, a inn uh khosung adia mun laizang ahihman in akhat-akhat vatung thithe uhi. Amau leng a kamsiam ua, taangnel ua, innkuan khosak kithadom tak ahihman un kuapeuh in a zal uh kizou hi. Phetlou in zin-le-leng tawlngalou in nei den sim zou mawk uhi. Kei leng Lamka a Class XII zou khin, innkuan khosa haksat ziak a maban sutzop ding lemtang lou ahihman a ka Pute' Khua a Skulpu nna sem in kum bul apat ka va om hi. Lunkim pen tanu hawmthoh, Unau thum lak a nautum, khosung a nungak melhoih leh fel a kigen khat ahi a, khokim-khokiang ah amah theiloute nangawn in a min bek a thei mawk uhi. Ka sepna ka ut pen leh ka tup pen hikei mahleh nuam ka sa a, khaloh tam ka lak louh hang in lungkim tak in ka om thei thou hi. I siamna, i neih-le-lam in hiai tan kan hon tunzou nailou ahi chih dan a I ngaihtuah leh lungkimtak in hinkhua a zat theih hi.
Pute' khua a om, pute' inn a om chih mahtak tuh nuam ka sa vanglak hi. Huangvulh-gantaa hoih neih ua, huanhai a zalbawl ua, meh lim kine in gilkial vungvung in ki-omlou hi. Ka Pi ngial in hon duat a, hon duhsak luat ziak in ka Pute' theihlouh in aktui peuh hon kan sak sek hi. Ka om tung in bel chimhuai ka sa petmah. Gari, electric, T.V, newspaper nasan omlouhna khua a hun zat ding ka ngaihtuah chiang in haksa ka sa petmah hi. Bangchi a hun zang bei uh a maizen de aw chih khawng ka ngaihtuah mawkmawk hi. A lehlam ah hinkhua adia lam thak hon kawkmuhtu le hithei, mahni kisinna leng hi himhim di hiven chi in ka kithathousak zel hi. Ka Pute' hon huai dan leh deihsakna thupi mahleh Lamka a chimlou hial a sungkuante, lawmte toh omdante ngaihtuahna in ka hun masa lam tuh ka zang bei hi.
Kha khat khawng ka om nung in ke'n leng Skul a ka seppih mah Lalpu ka lawm bawl hi. Lalpu in leng hon ngaina ahi chih ka thei a, hun tomchik sung in ka kinel pah thei uhi. Khosung nuam hunlel, inn 60-70 khawng khosakna khua ahi a, miteng ka theihma in kho mipite'n hon thei vek khin uhi. Aneu-alian in "Sir Siam" hon chi vek mawk uh ahihman in va kimikhual sak a, hi dundun a om pen hithei nawnlou khat suak hi. A mite'n hon khotual ngaih uh ahi a, ke'n leng mi' min theih sawm in Lalpu ka dong zel hi. Skul kai tawp chiang in Lalpu toh dainawl ah Thuklu khuahkham ding pua in ka vaipawt zel uhi. A khen chiang in naupangte kimakaihsak in gamlak ah theigah ka lou zel ua, a khen chia'n luidung ah ai-kua peuh ka sawk sek uhi.
Ke'n leng khosung a inntek deuh a om theihna dia tangvalte toh kimaingal a kithuah poimoh eive chih k'on phawk a. Huai apat in nitaklam chiang a field a football, volleyball kimawlte' lak ah ka vakihel zel hi. Hon lawmbawl pah thei pawl om mahleh hon etdan diklou ka chih theih pawl tangval bangzah hiam a om thou uhi. Skul kai di hi in kimawl di hileng, paisuk-paitouh teng a tui tawi hiam, innkong tual a sing-ekh hiam buhhak a buhhum leh malta ana phou sek nungak khat ka mu zel hi. A melsiat louh toh, taima ka sa a, Lalpu kiang a min ka kan leh Lunkim ahi hon chi hi. Saptuam lam leng kidaangkoih tuanlou in, nitak chiang in lazilna ah ka kihel zel a, lazil tawp chia'n lawmte zui in nungak ka hel humhum zel uhi. Lunkim in leng la hong zil zel a, khatvei vei amah zui lut in, a khen chi'ah midang' inn ah, hiai dan in ka pawt sek uhi. Lamka a lawmta 2/3 toh gari a kikhoh taltal a nungak hel dia kuan sang in hichi dan a vualnopna a nungak hel a pawt khawm pen nuam ka sa zaw hi.
Khua bangzah hiam toh Bial khat in a om khawm ua, khatvei Bial ah Tuailai Khawmpi a om dek hi. Kei leng ka tel patna di ahih toh ka kilawp petmah a, nitak teng in lazilna ah ka tel sek hi. Nitak khat lazil tawp in Lunkim in hon houpih guih a, lawmte bang a kikou ek hial uhi. Amah lah zum, ei le zu sim, lah kipak si. Huchi'n, ama’n nuamsa lou ahi ngei dia, a pam ah a pai phei hi. Ke'n leng kisuanglah kawm, lah hunlem a la ut sim in ka va nungdelh a, "Bang chi sim e Kim, non houpih zenzen a?" ka chi hi. Ama'n leng lungsim siangtak in, "USiam, khuamial lua a, hohna di dang na nei na a n'on kha man diam?" hon chih ka zak in ka tawmmang phial hi! Leh lam en a guk nuih vevu in lawmte' kiang Lunkim ka vakha di chih ka hilh hi. Pautam lou in ka kiton bulbul ua, bangmahlou kal in a Innkong uh ka tung uhi. Kik dia ka kisak leh "Ka kipaklua USiam, hong lut himhim in, tui bek hong dawn ve, lasakna na dangtak law di ahi" chi in hon khou hi. "Lawmte'n hon ngaklah unteh, nidang chiah himai heh aw Kim" ka chih leh "Na lawmte'n le mundang ah hon chiak santa unteh, Ngaihvung te' inn khawng ah..." hon chi hi. Ke'n le hichi hial ahihleh chi in ka zuilutta hi. Zin mikhual khat a nei ua, lengla kuamah a omkei vanglak hi. Lalpu bek sam kha leng hoih di hiven chi kawm in kei kia meipang ah ka tu khenkhuan hi. A Nu a kamsiam mahmah a, nidang a ka Nute toh a hunluite uh hon pholhkhia a, nuam tuan ka sa petmah. A pau dan apan in hon ngaina ahihlam a haih vual kei hi. Lunkim' Pa pen Saptuam ah panna nei tham mahleh, sa beng hat ahi a, a khin dang teng uh sahou tuul a kikhai dim metmot mai hi. Singpi dawn, houlim kawm in ka tu zek lai a, Lunkim taimak dan leh nu-le-pa a zah siam dan a gamtat leh mit hah ah ka va muh beh hi. Bangtan hiam nung in pai ka sawm a, huchi'n Lunkim in a kelkong tan uh hong kha hi. "Ka kipak lua USiam, hong hoh zelzel in aw, zingchi'a lazil nawn di i hi" hon chih zoh in mangpha khak in ka pai hi.
Khawmpi dek ziak leng hilou tuanlou in, nungak-tangval kuapeuh lapawl zil kitha-it petmah hi. Lazil tawp chi'a mi' inn a pawtsawn pen sang in lazilna a chih simsim khat toh kimelh tuah gaugau mah nuam ka na sa zaw hi. Lawmte taisan a Lunkimte' innlam va delh zel di ut mahleng mikhual hihna toh nuam ka sa chiah kei a, utlouh ziak hilou in Lunkim va khak di bangzah vei hiam tak ka taanloh hi. Ahi a lah, amah nungchang leh kampaute'n ka lungtang hon lazaw ahihman in ka zuih khaklouh ka kisik hun a tam mahmah. Va zui hial leng le ka lungsim a om teng va genkhe ngam di bel ka hi sam kei.
Hun hong bei tou a, khawmpi hun di hong tung petmah ta hi. Saptuam Upa thum in hon makaih ua, khosung tuailaite tuh Bial Khawmpi zang di'n kikuan siausiau hi. Khua apat ni khat lam ahi a, nuamsa tak a la khawng sa, lampi a kizui deudeu a ka pai lai un theihlouh kal in ni ana sun man hi. Ka anntun chiat uh phel in sun-ann ka ne nainai ua, ke'n bel mehpok hing zilzial toh ne ding lai Lunkim' duhsakna leh siamna ziak in Meh kan toh Sakhi hou ka nek khak loh hi. Sunnung in ka kipankhe nawn ua, tap-phou nisa khauhtak nuai a lamtou a pai ahihman in ka bah sim hi. Chih simsimte' mai a bah a khawl ding zumhuai ka sa a, chiangkhun toh pang in ka paisuan teitei hi.
Bangtan hiam ka pai nung un, ka nunglam a paite'n hon phanon kei mawk uhi. Ke'n leng lamdang sa in ka na ngak bawl a. Khiang sing liim a ka rucksack (ruksai) bag kham zen a ka lup eu-au lai in lawmte'n kuahiam khat hon zawng tou uhi. Kintak a bang thu amai chi a ka va delhsuk pah leh Lunkim ana hi maimah hi! Amah bel Nisa kham a puk a na hi a, a guk in ka na patau sim a, ka lungsim kimkhat bang si dedu hial in ka thei hi. Kingai le hilou, mi' muh a pasal zouloupi a va om di ka lau zel a, a thu omdan Lalpu kiang ka kan hi. Lunghimoh huai lou, a tawldam leh hong pha mai ding ahihdan hon hilh a, ka lung a nuam tuan mahmah. Tangvalte Lunkim kipuak khel a ka pai sung un amah leng hong halh thei a, khawmpi neihna ding khua leng ka tung pah ngal uhi. Biakinn ah singpi toh Saptuamte'n a hon vaidawn ua, kho tuamtuam apat Khawmpi zang dia paikhawm tuailai tampi petmah kipha hi. Khotual Tuailaite'n zin hon hawm ua, kei leng khodang tangval nih toh ka zintung khawm kha hi.
Nitak kikhopna ah Lunkim ka zon bawl a, Biakinn sung ah ka mit a vial taitai mai hi. Ka muh zohlouh tak in a zintunna zonkhiak ding lungsim in ka neita hi. Thutak manpha taktak kigente ka bil ah a lut kei a, Lunkim awlmohna in ka lungsim a luah zaw tlat. Kikhop tawp in Lalpu toh a lawmnu Ngaihvung ka ngak ua, a tunna ka dot uleh Lunkim toh tungkhawm kha uh ana hi a, ka zui pah uhi. Inntekte' inn ka tun un Lunkim tukhe zoulou di ka sak leh meikiang ah ana tu a, a muh a nuam tel mai. Khosung tangval hunkhop toh leng ka vakisukha ua, zindou siam uh ka sa a, hon mikhual bawl hetkei vanglak uhi. Khual khua a om himahleh Lunkim in tapkuang nuse lou a lenglate lungkim tak a koih a sawm pen thupi ka sa a, ka lungsim hon la zou mahmah hi. Thu tuamtuam gen a ka houlim khit un ka pai uhi. Lunkimte lawmta in hong kha ua, sun a abuaisiat lai a amah enkai tangval tampi himahleh kei kiang khelkhel ah kipak petmah ahihdan Innkatau apat hon gen hi. Lalpu toh kisawk tuah zauh in ka ki-entuah ua, mangpha kikhak zoh in ka tunna lam chiat uah ka pai uhi.
A melhoih toh fel sa mai hi nawnlou in, ka theihlouh kal a ana ngailua houh ka hi diam? A khen chiang in Lalpu kiang ah hichi'n ka gen sek, "Lawm, Lunkim omdan ka et-et chi'a ka mit leh ka lungsim hon zou lua sa hiveng aw. Nang amah toh khua khat a khangkhia na hihchia'n bangtan hiam bek gen beh di nei di hive teh aw...". Lalpu bel mi pautam ahi kei a, ama'n le khosung a nungak etton tham a sak pente' lak a khat ahihdan hon hilh hi.Tu'n ngaihzawng a nei hia neilou chih pen thei chet kei mahleh nidang a mikhual khawng leh khosung tangval kuakua hiam toh kingai kha ngei ahi chi hi."Na chih taktak le tuh panlak theih dan i ngaihtuah kei dia...himahleh, ei lak a tangval khenkhat toh i kingeu-et a ngai zenhouh diam maw..."chi in nui nanalh hi. Mikhual ka hi a, nungak khat ziak a tangval khenkhat toh kilemloupi a om di chih ka ngaihtuah lel in leng ka ngap kei lua hi. A lehlam ah Khat nu deihta lawtel ka na hi khinzel hi.
"Lia aw na vang lah ngai ing,
Dougal khuaibang laang ding hi e;
Sen sanggah in gawlbang ka dou zuam lou e".
Ni nih pumlum lam tuamtuam a tuailaite ka kitaiteh zoh un Khawmpi bei ahita hi. Salam leh Khalam taitak a Khawmpi zangzou mahni khua chiat zuan a chiahkik ni a hong hunta hi. Nitak masa hong kikhawm zoukei mahleh hundang teng ah Lunkim leng a hong tel a, nuam tuan ka sa petmah. Lampi a ka paina uah amah toh kizom a pai ding ka ut sese a, ka kal ua midang hong pai khak chiang bang in ka guk heh law mawk hi. Itna a sang zoh peuh leh thikthusiatna leng sang zel mah zaw hi'nteh. Lapawlpi leh kidemna tuamtuam a kipahman ka sangte uh toh ka kik ua, nitaklam in Khua ka tung uhi. Khomual ah khomipi'n hong dawn ua, lamtawn a Lunkim toh hun zang khawm bang tuk ka hihman in nuam ka sa petmah hi. Kisil khin in Lalpu ka sam a, nitak chiang a Lunkim piak ding laithon gelh ka sawm hi. Ngaihzawng nei ngeilou chih mahtak tuh ka zei kei khopmai. Lapau hiam banglam hiamte hih ngeingai siamlou ka hihman in gelh suk muatmuat a piak mai ding, a point tak a gen khak nak leh ka chi hi. Himahleh, kei' sang in Lalpu a pilvang zaw a, hichi thethu lou deuh a hih di dan hon genpih hi. Huai nitak a laithon piak ding ka thulh a, hun lemtang dang masa ngak dia hilh in ka om hi. Khawmpi hohte vaidawnna kikhop ah ka kikhawm ua, lapawlte sa in kipahmante pulakna kinei hi. Hichi bang ka tuah patna ahihziak in nuam ka sa veve hi. Amah kiang a ka ngaihna thu gen ngeilou, ama'n leng hichi bang thu hon gen ngeilou himahleh ka nih un kihawlou leh kideihta tuah ka hi zenhouh uhi. Mei-am leh singkhuah om sa hinapi, mei toh a kipan masa di zaw sam ka omkei ua ahi.
Lunkim toh Ngaihvung bel neu apat lawmta kithuah thei mahmah ahi uhi. Amau toh Lalpu leng kimaingal sa ahi ua, panlak haksatna omlou chih ding a himai hi. Ka lawmte tuak uh tungtawn in ka kideihtak thu uh ka kihilh tuah uhi. Kal khat zoh Ningani nitak khat Tuailai kikhop ahi a, huai nitak in kou leng ngeina dan in ka kikhawm uhi. Kikhop tawp chiang a lawmte toh pawt di ngaihtuah phalou in Lunkimte 'inn a hoh ding kia lungsim in ka nei hi. Kikhop tawp in Biakinn kong ah Lalpu toh Lunkim ka ngak uhi. A khut a Bible toh Labu tawi in, a puanten, khedap sang bun in, a dek a sam tum vitvet in hong kisawi phei ngiahngiah hi.
"Tuanglam ka machiang a kuata' vondeih Lianu na hiam?
Maimit ka taina na duang etlawm, na gimsi ka siang ah theng moh e."
A inn uah ka zui lut ua, khosung tangval hunkhop leh mikhual bangzah hiam leng ana om uhi. A Ute bel lougiak ahi ua, a mel uh thei mahleng ka kithuah tam kha naikei uhi. A kikhek zoh in Lunkim in meikiang lam hon naih a, lenglate hoih taktak in houpih hi. Singpi hon awm a, kuamah khentuam nei hetlou in a lenglate hon koih hi. A Nu'n bel pau tam lou in buk tep kawm in mui in khau a kheek daldal hi. A Pa leng pialkhang ah chiing naang lem in a tu a, a zabeel pet viuveu lel hi. Bang di a chih ka dot leh pheek phan sawm, a naang di tawm ahihdan hon hilh hi. Mahni buai in ka buai chiat ua, kuamah ka kibuaipih man kei uhi. Sawtlou nung in mikhual tangvalte a paipah ua, kou bel Lalpu toh paihak pen hih tum in ka tulai uhi. A Nu'n khau a kheek zoh in sawtlou hong houlimpih a, kamsiam tak a hoh zel dia hon gen zoh in a Pa toh hon lupsan uhi. Mi' nute a lup hial tak un paihak ka kisa ua, dinkhiak ka sawm chiang un Lunkim in hon khou zel hi. Banah, khotual lenglate leng pai sawm nailou uh ahihman in ka tawmngai ua, ka tu nilouh uhi. A tawp in ka khing zou ua, ak masa bang khuang hialta chi in ka paita uhi. Lunkim in a kelkong tan uh hong kha a, siam deuh leng tuh huai hun ah ka ut teng ka salkhe tham ding. Himahleh, ke'n ka gen ngamlouh ziak in Lalpu in hon gensak a, kei bel a paam lam uah mi' huandaai zul ah ka na ding hi. A sakhau a banghiam guanglut a ka muh ziak in bang thu toh kikhen uh ahia chih thei nuam tetet in Lalpu ka naih pah hi.
"Bangmah gen tam kei ve aw. Na gen dan in bel ka gen a, lai khat hon pia hiven, i sim phot himhim kei dia..." hon chi a, kholak ah torchlight toh pang zen in laithon ka hong ta uhi. Ke'n pe masa di ka chih himahleh ama'n hon piak masak zawk ziak in kipahna khat ka nei mawk hi. Bang thu a gelh maizen a chi a ka phel uleh laipek thum dim tak ana kigelh metmot hi. Khawmpi hoh lai a ka buaipih khak leh ka awlmoh ziak in kipahthu a velvel in a gen a, kisuanlah huai ka sa zozen hi. Khawmpi hun sung in mimal tak in kithuahkhawm kha kei mah le ung ama'n leng ka om ziak a nuam a sak dan a gen hi. Paukam zat pilvang ka sa a, huai tan ka sim khit tan in leng ka lungkim zou phial hi. A ban ka sim suk zel ua, a tawp lam in ama'n leng ka itna hon pomsak thu a gelh a, Lalpu toh ka ki-entuah ua, nui heuhau in ka kichibai ekmawk uhi. Ka om tung apat ama'n le ana en toutou ahihdan a gen a, maban a pilvang tak leh ginom tak a om ding hon chiam hi. Kipak petmah in Inn ka pai a, ka Pute ana ihmu khin vek uhi. Lupna tung ah kipah luat ziak in bangbang hiam ngaihtuah in ka ihmu thei zok kei hi.Ke'n bel mi muang kha pahpah mah ka hi a, tua leng ka Lawmpa toh Lunkim ka lungsim teng a muang ka hi khin hi. Lengla a hauh theih dante, a kamsiam dan leh a houpih nop dante'n ka lungsim hon kam phing a, ban ah, kei mikhual pen a hon deih zenzen pen in melthak pakta mi ahi de aw chih peuh hon ngaihtuah sak hi. Ka gen khak kisik ka hikei a, kingaita, 'relationship' taktak pan dia ka kingaihtuah chiang in pilvanna di thil tampi om hitah e chih ka khonung phawkziak a hilel hi. Itlou bel ka hi kei, ngaih luat ziak a mi toh kal kisiat ding kiveng kawm a, khaugui a awk kha thei niin teng hah ding ka ut ziak ahi. Lalpu' gen teng dik di'n ka koih a, muanlouhna neilou in ka kilungmuan a, ihmut limtak in ka ihmu hithit ta hi.
Se-leh-pha leh tu in bel nungak nei khat ka hi teita hi. Khota neuchik khat omkhawm a kihihman in thu-le-la khatpeuh a om chiang in khotaw apat khokhung tan a deng suak pahpah hi. Kei leng mikhual ka hihtoh khualgam a ngaihzawng neih mawk pen ka kisiamtan kholkei hi. Ka kisitluatna lam ah ka kingaih uh leng a hithei tan ami theihsak louh ka tum uhi. Ama'n a Nute' phalna la masa a hon dawng himahleh ke'n bel ka nu-le-pate gen tak louh, ka Pute kuamah ka hilh ngam naikei hi.
Niteng a amah toh kithuah a hun zat kan a nuam ka sak a om nawnkei. Amah inn-ngak dia a zat uh ahihman in, sunma a hohna a neih lehleng sunnung inn ah a om a, skul kai tawp teng in a inn uh ka tung gige hi. Nitak teng in mundang hoh sawmlou in amau' Inn mah ka zuan zel hi. Khota a thu khat ngei tuh ni tamlou sung in aneu-alian in ka thu uh hon theita uhi. Kou leng kingai ka hihman un poisa lou in gamlak a singpuakna khawng ah sing sat kawm in ka vazui sek hi. Khonawl ah lui a om a, gova a kibawl thuithei in tui a dim a, a tuiseng in a paw zel hi. Puansawpna ding in leng huai lui mah naih a ngai a, mun teng ah ka kivialzuih duldul sek uhi. Kingai petmah chih ding a himai. Koi peuh ah bangteng hih in om mahleng Amah kia ka lungsim ah a om a, hichi bang a ngaihzawng neih nuam toutou ding bang in ka koih a, ut huai leng ka sa hi.
Chihsa leh theihsa mahbang in, khotual tangval bangzah hiam mikhual ka hih ziak a hon haza leh hon iplah pawl ana om petmah uhi. Hithei leh hon vuakna di hunlem zong zong uh ahi chih Lalpu in hon hilh hi. Tua pan in kei leng pawt kidaam deuh in laithon khak lam ka hahbawl zawta hi. A tung lai dan in ka hoh mun nawnkei a, kal khat a 3/4 vei khawng lel ka hoh tak in a Nu bang in lamdang a sa hial a, a ziak om hiam chi'n hon kan veu hi. Va hoh chiang bang in a Nu a kamsiam a, ka lawmnu pen sang in a Nu toh ka houlim tui thei zaw uhi. Lengla dang nei zeuhzeuh thou ahihman in, amau a limbawl louh ding ka deih kei a, kei leng a tuam a hon limbawl louh ding ka ut sam kei. Huai lam bel kei buai ngailou in amah a siam mahmah lel hi.
[ End of Part I ]
NGILHLAH LUNGDEIH -II
Kha thum khawng Lunkim toh ka kingaih zoh un kou leng kumkim exam ka sai khinta uhi. Suti kipanta ahihman in skul kailouh sung teng ka Pute' lou ah ka kuan zel hi. Kei toh lampi a kiton a hunzat a ut ziak in amah leng lou a kuan zel ta hi. Akhen chiang in ka Pute' lou ah, akhen chia'h amau’ lou ah ka kikuanlawm zel uhi. Zau tuam tuak ka hi ua, lamtawn a ka kiton suak theihlouh ziak un lamka thuam ah kikhen a ngai sek hi. Inn a nitak ann huan ding delh ahihman amah a vai pai masa sek a, kou bel lou vengte’n kilong a khet ma tantan uh ka mapang zel uhi. Huaiziak in vai pailam ka kiton kha tam kei ua, lamka bom ah ka kisawlpaih zel uhi. Kuan lam bel alou-theilou a kiton teitei ding ka chi uhi. Mite tuh tangsam teh, mekzial teh khawng in a kisawlpaih ua, kou bel a pai masa ka kitheihtuahna di un siallei teh ka zang uhi. Hiai tan in bel ka Pute'n leng ka zawl-ngaih lam hon theita ua, loulai a nasepna leh loubuk a sun khawl chiang in hon chiamnuih sek uhi.
Khosung khat a omkhawm ka hih hang un kivengna ding thil tampi ka tuak toutou thou uhi. Laithon loungal kithuzakna di omlou ahihman in thu kipahhuai khollou i zak chiang bang in sawt pipi ki-um kekuih kha sek hi. Ka kal uh hon hihbuai nuam a panla khosung mi leh khodang tangval a om uh chih leng ka haih kei a, a zawlluite laithon pe thakthak pawl leng a om uh chih ka theihpih hi. Ka kingaih ma uh toh kingaih nung lengla ahauh dan kilamdang lua in ka theikei a, amah deihta tampi om lak a kei hon deih pen hampha ka kisa hi. Skul lut nung in leng a ka kailouhni teng in lou ka kuan zel a, kei ka kuan chiang in Lunkim leng a kuan zel hi.
Kipak leh lungkim a hinkhua a kizat tak ziak in khopi leh foreign a khosa mihausate leng ki-eng tuan vetlou hi. Chidam-ludam a hun I zat leh a hektel mai! Theihlouh kal in kum bei ding in hong kisa a, ke'n leng sungkuante toh Khristmas leh Kumthak zat ding ka ut thu ka Pute' kiang ka gen hi. Amau toh khatvei himhim Hunpite zangkhawm ding in hon khou ua, himahleh ka pai ut leh leng hon kham teitei lou ahihdan ka Pu in hon gen hi. Kei leng sungkuante toh hunzat ding ka ut a, a lehlam ah ka it pen Lunkim toh kimu kha nawnlou phot ding chih ka ngaihtuah chiang in ka Pute' khua a zat ka ut zaw zel hi. A tawp in sungkuante mah poimoh pen hizaw chi in Lamka a Winter Vacation zang di’n thupukna ka lata hi. Laithon in leng Lunkim ka hilh a, a kiang ah leng ka gen hi. Ama'n bel amah toh Khristmas leh Kumthak zangkhawm ding a hon ngai lua himahleh ka thupukna hon zahtaksak ahihdan hon gen hi. Ke'n bel ka Pute' buh puak ka zohpih ma pai ka sawm nuamkei hi. Buh puak ka zoh un ke'n leng sungkuante kiang pai ding vai ka sawmta hi.
December kha bul lam ahi a, nitak khat Lunkim toh kholak ka pawt uhi. Khua a vot simta a, kha vak, van siang kilkei nuai ah khut kilen in mawltual lam ka manoh uhi. Ama'n a lauh pen ahihleh, a khua ua Skulpu nna sem den lou ding ka hihman a Kumthak a ka kik nawnlouh ding pen a lau hi. "Huai zaw ei thu hilou ahi, Pathian in pha a sak leh hong sem nawn thei, a lehlam ah kei’ maban di le hon honsak thei ahi. Bangkim Amah' thu ahi, lungkham ke'n Kim. Kimuhlouhna gam ah om mahle hang ka lungsim nang kiang a om den ding ahi" chi in ka ang ah ka kawibelh hi. "Nang omlou in bangchi'n hun ka na zang dia eita, USiam? Hun nuam zang in mite a lawmngaihte utoh kithuah ding ua, lengkhawm di'n hong kuan di ua, huaite ka muh chia'n ke'n bangzahta a na thuak ding ka hia? Hithei leh kei toh zangkhawm le'ng ka ut tel" chi in khasetak in hon gen hi. A biang a mittuite ka nulsak zel a, mun tuam a kikhen khiak ding haksa sa in kikhelah tak in hun ka zang uhi. "Mun tuam gam tuam akikhen ding himah lehang kimu nawnlou di chihna hilou ahi. Kimuh kikna dia kikhenna poimoh ahi. Koi peuh ah Christmas lawm chi in nungak-tangval tam tak zu-le-sa toh hunzang a om ding uh. Lenkhawm paulam in kholak a pawt di ua, numei-pasal ki-enlah in hiai hun sung in tuailai tamtak in a siangthouna uh a mansuah ding uh. Ei pen i kikhen khiak hoih ahi, hunzang khawm tam law le'ng tua i gente ei' tung a tukei di kichi ngamlou ahi. Huaiziak in, mi kholak ah nuam chen in mau tawk le uh le innsung a nu-le-pa , sanggamte toh hun zatkhawm kan a manpha omlou ahi. I omna mun chiat ah Toupa thudot a nei in, ginom tak in om peuh le'ng thildang buaina di omlou phot ahi" ka chih sung in ka mittang hon en kilkel hi. Vanlam ka et leh Vuuk lampi a kikhung zenzon a, itna simthu khaubang sut chim manlou in zuhei-suktun bang a hong suak hialta hi. A ding khe masa di omlou ka hi ua, a tawp in ka ang pom ka ngaihnou khah in ka dingkhe zou khong ua, innlum chiat ka zuanta uhi.
"Khen theihlouh maimit suan a,
Ngaih toh houlung kup kan a nuam om diam?
Houlung kum chim manlou in zankhua sawt ta e;
Zan sawt dong houlung kum zong le'ng,
Taikhua val leh gibang khenna kawlni suak ding hi e".
Inn ka tun in ka lum ngal a, zing khovak chiang a Innkuante toh kimu dia pai ding chih ka ngaihtuah chiang in ka phur petmah hi. Kilawp tak a ka om dek chiang in lah ka Ngaihou' aw ka bilkha ah hong ging den a, ka ihmu pah theikei hi. Ka pai ni ding ahita a, ka bag a ka van teng toh anntun di ka Pi in hon guansak zoh in ka kisa kheta hi. Ka laithon muh tengteng bawmta khat a ka khol om hiven, huai pen ka Pi' theihlouh kal in ka bag ah ka guang hi. Lunkim in leng a lawmnu Ngaihvung toh, Lalpu toh hong kha uhi. Gen di thei omlou in ka kizui ua, khomual ka tun un Chibai kibuk in kikhelah tak in ka ki-enliamta uhi.
Lampi ah lungsim a la khawng sa in ka pai a, ka chim mankei hial hi. The ham ging vengveng, luita luang ging selselte leh tang-awm ham kaukau te'n Lunkim toh lou lampi, lui hohna leh ka hunluite uh a hon phawksak a, lungzuang a kap lou a om zoh ding vual a hikei!
"Et chimlouh na sakmel lawmnou,
Maimit laukha ah vaibang tham den e;
Na tongdam nem luai naubang ka san,
San chimlouh ngaih ka bilkha ah mangmoh e".
Zuan luankhi ka nulna ding lel in;
Tullel lawkta leh zaila awi lengthe aw,
Malbang n’on kouh puanbang na bang ta un".
Ni khat zoh in Lamka ka tung a, sungkuante leh lawmte kuapeuh ana dam siausiau uhi. Nitak in ka Inn uah Kultai ka puakte khawng ne in lawmte toh ka om zaizai uhi. Lunkim in hon piak a limlak khat ka pua a, lawmte' kiang a "Ka ngaihzawngnu eive" ka chih chiang in melhoih a sak luat ziak un a taksang kei ua, hon nuihsan maimah uhi. Ke'n bel a chetna di'n laithon ka kikhakte uh ka lak a, a pang theikei zel uhi. Ka Pute' khua sang in Lamka ana vot zaw hi. Taptung chih le omlou, meiphu khat ki-um huan ahihman in huailam a taptung a suangthu thum kal a singkhuah kichi kuang liahliah khawng a ngaihhuai mai hi. Hun hong bei tou hat mahmah a, bangmah lou kal in Khristmas leh Kumthak hong tung hi. Ke'n leng Christmas Card khawng lei in ka Pute Innkuan, Lunkim, Lalpu leh Ngaihvung' adi a tuam in ka thon vek hi. Mite bang in thawmnei tak a ka zat louh hang un lungsim a kipahna toh kou innkuan in ka zang ua, huai kum a ka zat uh tuh Innkuan kim a ka zat nanungna uh a hong hi maimah hi!
Kum hong thak a, Skul thunei lamte apat bangmah thu a omlouh ziak in maban ding chiangkuang lou tak in ka omkha nilouh hi. Lunkim toh leng laithon in ka kithuzak zel ua, Khristmas leh Kumthak lungzuang tak a zang mai dia a kikoih lai a Innsung a sungkuante toh omkhop a, kikhop hun a kikhop khawng nuam a sak zawk dan hon gen hi. Kholak a vualnopna in kipahna tunlou ahi, chih behlap zomah a, thupi gen ka sa mahmah hi. Ka tun nawnkal ngaklah petmah bel hi peuhmah ding hi. Ke'n leng dawng thuk sawm in laithon pawthei ding mi pai lemtang ka zong hi. Huchi kawmkawm in maban sutzop ding dan lampi ka zong a, sungkuante leh lawmte' khut ah a sai di om teng ka nga hi.
Zingkal khat ka Inn uah mi hong pawt a om ua, ka laithon di hon tawi uhi. Skul thuneite apat ahi a, kumthak a leng a khua ua skulpu nna sem nawn dia chialna ahi hi. Tu-le-tu a ka sinlai maban sunzom thei tadih lou ka hihman in sep nawn phot ka sawm hi. Kal khat nung in ka va kuan nawn a, skul lut toh hong kizui ngal hi. Lunkim toh bel ngeina bang in ka kithuah nawn ua, kipak in nuam ka sa tuak uhi. Kimuhlouh kal a bangchi a na khosa ahia chih ka theihlouh hang in ka muanmoh bawl tuankei a, lungkhamna di'n ka koih vet kei hi: muan luat ziak in. Sian' lemgel mah hi'nteh, hiai tan in nu-le-pa, sanggamte apat halna bangmah ka tuak naikei uh.
Hun a hek mahmah a, kumkim phial ka sep nawn nung in Kiginni khat ka Pute' lou ah kuan di'n ka kisa a, Lunkim singpaw ding toh kiton di’n ka tawn hi. A tuiseng in ka van teng hon puak sak a, ka kawlzalpi kuah in, khut a tempawng tawi in ka pai heuhheuh hi. Gamlak ka tun un Tumpi hia, Huituunpi hiam khat a ham kutkuut a, Lunkim in thawmhau a kisak ziak in a singpuakna ah ompih di'n hon zawn hi. Ke'n leng vai kuan hak toh, amah singpuakna kiang a Innka Zawl ding singzawl sat di'n ka thupuk zaw ta. Bangmah ka theihlouh ziak a patauh dia koihlou ka hi a, Lunkim in bel "Gamlak a Tumpi a ham leh misi om nuam" chih khanglui thugousiah a theih ziak a patau ana hi lim hi. A fel lam theihsa, kintat mi ahi a, a gamtat ka et velvel chiang in kinohna khat nei in ka mu hi. Anntun leng phel manlou in a singpuak di ka ngahpih zoh in ke'n leng Khiangzawl ka sat liang puak in Innlam ka zuan uhi. Inn ka tun kuan un khuangging kukkuk ka za ua, patauh meltak in ka ki-entuah uhi. Khosung ka lut un sabeng a gamvakte kisukhial kha uh ahihlam hon hilh uhi. Loukuante va sam ding in Sikou tangvalnou bangzah hiam a kuan ua, kho kim-kho kiangte hilh di'n Khualtai tangval bangzah hiam a kuan uhi. Lamdang ka sak mahmah khat bel nisa mahmah napi in huih a nung vuvu in vuahmal a ke susuih mawk hi.
Khangluite'n bel hichi hun a 'saaksi' om ut ahi a chih uh dik di'n ka taksang hi. Hanmun hoh in nitak ka lengkhawm ua, kou lawmta kithuahna hunkhat a hong suak hi.
Kiginni ahi a, Lamka apat khualzin hong tungte'n ka laithon di hon puak uhi. Ka hon leh ka lawmpa khat in hon khak ahi a, Shillong lam a amah' adi toh College admission ana bawlsak khit thu hon hilh hi. Mi lusun a dah lai ua lamet phak louh a hiai thu ka zak in lamdang ka sa hial hi. Ka Pute'n leng hon kipahpih lua ua, a zing Pathianni in ak luisan hon goh zozen uhi. Huai ni in keimah' deihtelna in Lunkim toh Lalpu ann ne di'n ka chial hi. Amau kiang thil omdan ka gen a, kipaktak in ann ka nekhawm uhi. Kei leng ka kilawp a, a baihthei pen a tua ka sep tawpsan a kuan pah ka ding tum hi. Lunkimte' inn a ka hoh chiang bang in a Nu a siam sot mahmah a, huai khua nusia in paikhe leng ka kik nawnlouh ding peuh ana lau hi.
Theihlouh kal in ka pai ni ding hong tung a, Skul a ka seppihte'n singpi toh hon khakhia uhi. Tutung in bel maban kilawp huai tak neih ziak leng hilou tuanlou in Lunkim omlouh san ding ka huphulh lawtel kei vanglak hi. Amah ka itlouh ziak ahi kei a, kei leltak Shillong a College kai ding chih ngaihtuahna in ka lungsim a luah zawk ziak ahi. Ban ah, banghiam ziak a kimuh nawnlouhna a om lehleng kei lou midang toh omkhawm thei thou dia ka muan ziak ahi hi. Ka pai masak dan lou in hong kha ding mi a tam vanglak ua, khomipite' hon ngaihnatna ka muh in thupi ka sa hi. Nupite bang in piak ding dang nei tuanlou uh ahi ngei dia, a khen in singpituun, aktui leh meh hou khawng hon pawsak lemlum uhi. Ka van a tamsim ziak in hakkol in ka pua hi. Innsung a Chibai hawm kawm a ka dak vialvial leh Lunkim ka mu kei mawk hi. Zong giaugiau kawm a sangkil ka kan leh sumtawng ah khase tak in kidiik huphup in ana om hi. Ka muh in a zum a, a dial in a mai a hum hi. Nupi hon in ka nung a hon zuih zawkmah ziak un kei leng ka zum hi. A baan ah ka len a, kap lou phot di'n ka ngen hi. Ka pawtkhia ua, loh di dan ka theih tuanlouh man in amah Lalpu toh hong ton uhi. Dainawl ah hong kha ua, "Toupa'n lem a sak leh kimukik na ding i hi, kah di hi zenzen lou. I omna mun chiat ah ginom peuh le'ng..." chi gumgum in a khut taklam ka len hi. Kikhah thei zoklou in ka om ua, kei leng pasal sim ka kisak leh ka theihlouh kal in ka mittui ana vung man dedulh hi. Maban ding theilou, dam a kimu nawn di maw, nupi-papi sa a kimu ding chih tanpha bangmah kitheilou ahihman in kikhen taktak ding chiang in haksa kisa hi. Lalpu in leng a loh di dan thei tuanlou, ka pam uah ana ding top mai hi. Zum-le-zah khual lou in Lunkim in ka van puak toh ka ngawng ah hon kawi a, a muk toh ka muk hon sutuah chot in hon tawp tonton mai hi. A hon khiaklah luat ziak hi ding hiven, tunung a kimukik nawnlou maithei ka hihna uah hon thilpiak thupi ka sa hi! A khekol sakhau apat in laithon hon la khia a, awl in sim in hon chih ziak in ka bag sakhau sung ah ka guang a, huchi'n ka kikhenkhe thei khong uhi.
"Lenchil lungdeih vang ngai in ka tul ding maw,
Na vangngaih puaksing bang lel ve'ng,
Tu'n gibang i khen zong,
Chik leh nunnuam dawnbang tuak ding i hi tam?
Chiam pellou khuambang kip di'n Tung Khuanu'n hon siam hen aw".
Lamka ka tun in tua laithon ka en pah a, a sung ah “n'on phawk gigena di'n” chi'n daal zungbuh khat toh a samzang sau ngihngiah li a koih hi. Kuamah muh di ka deih kei a, ka laithon bawm ah ka khe ngal hi. Sungkuante' kiang ni tam taam manlou in ka lawmpa pen toh Shillong ka zuan ngal uhi. Ka lawmpa'n "Shillong product eimi officer lian leh neu tam lua ahi, ei le huaite' lak a khat i hih tum di aw" hon chi a, tha hon guan petmah in ka thei hi. Ka kaina College uh a kibang a, ahihziak in kei Science stream apat ka hih ziak in ka subject lak uh a kibang kei. Kha nih sung innluah a ka om nung un College toh kinai zaw private hostel khat ah ka kituan uhi. Tulai dan a gari service, mobile, internet, newspaper chihte gina nailou ahihman in ngaihzawng neilou toh kilamdanna omlou khop in ki-om hi. Ginomna leh muanhuaina taisan ding a kisa hileng hunlem ka mulou hetkei. Sungkuante toh kha khat in khatvei khawng laithon ka kikhak thei lel uhi. Huchi ahihman in Lunkim toh bel kithuzak vang petmah chih ding a himai. Laithon ka kikhak tuahna di un kal nih bang lamkal ah a taam sek hi. Huchi pipi in kha nih hal khawng in a laithon in hon khokhal aktui khak zeuh zel hi. Ka kikhak vanglak chiang un gendi tam thei petmah a, pek tampi pha pah sek hi. Amah hon khakte leng sim tham thei petmah leuleu zel hi.
Hiai dan a kithuzakna haksa ahihna ah, laithon livei bang I muh leh kum bei nuam ana hi maimah tel hi. A vangkim a kithuzak in ka om ua, tomchik ka sak kal in kum khat bang ana ching khin mawk hi. Khatvei ka lawmpa Lalpu in laithon hon khak a, a khua ua khatvei bek hoh nawn di'n hon gen hi. A laithon neuchik himahleh a thu tuun ka lunggil hon dawt khat tuh, "Himahleh, hong phak nawn nuam na sak ka gingta kei. Ka pan theih dan teng a pang in Lunkim ka na enzui a, mihing' dai kuama'n kai zoulou mah zaw kihi eive. Tu in vuaktang lou in a om a, anu-le-pa lungkham tak in a koih a, a mi ding leng a theichiang naikei uh. Amau sang in nang na pawna zaw ding chih ka thei. K'on theisiam, kipasal sak inla, hiai bang numei dukdak lou, tanu hawmthoh zawl-gai khat, a hunlai tak a nuse kha na hihlam kiphawk in hampha kisa zaw mai in Lawm. Pathian' lemgel ahih ka lamen..."chih ahi. Ka it masak pen, ka muan pen in hon zulhzausan ahita mai hi. Ke'n ka hihtheih tawp suah in ginom tawk leng le bangmah a kanna nawnkei. Munkhat a omkhawm a kingai suak hile ung hiai bang tel a minse sak hetlou mah di hiveng in. Ka hehluat ziak in puaknat di dan in ka koih kha zozen kei hi. Ka thangpai lua a, laithon ka kikhak tengteng uh toh a limlak ka hostel uah ka haltum hi. A khua uh va phak nawn ding ka utna teng a bei zou hial hi.
"Theibang sen lenchil tongsan,
Ka ngaihnou aw e, bang ta ning,
Na sakmin loh puanbang bangta ning,
Ka chi zong in; bang thei mo'ng e,
Ka sinlai vabang hon phawng den chia".
A lim leh a laithon ka haltum pen in ka ngaihna leh ka itna a haltum kha kei a, kihehnepna ding neilou in keimah kigawt ka suak zaw hi. Sawm hat thu a mangngilh theih lah hikei ve'n, hun sawt tak ka lungsim leh ka taksa in a lel mahmah hi. Lawmte' hasotna leh panpihna toh class ka hoih tel thei nawn a, khovel a numei khat taan ziak a lungkiakna di a omlouh dan kei mahmah in leng ka muhbeh hi. Lunkim leng minsia khu di'n pammaih ka sa lai hi. A hon itlouh, ngaihlouh ziak a hiai dan a gamta kha hi di'n ka koih kei hi. Nungak melhoih, lengla hau, niteng a inn-ngak ahihna ah, hun-awl a hauh luat ziak a lenglate khattei toh ana zehphi kha lel hi di'n ka um hi. A hih kei le lah pak ngum tuibuak munlua ua a tawp a hong palh khia tuh ahi peuhmah ding hi. Tanu hawmthoh a zawl-gai chi a Paite (MIL) bu a simkhak lai bang ka phawk thak hial hi.
Tu in bel Pathian' vualzawlna tang in nekmuhna kichian nei in, zi-le-tate toh inntum-loutum suang in ka om samta hi. A ginom zoulou zaw pen amah ahita mai a, amah toh kingai suak in nupa hile ung le muanhuai zoulou ding leng hikha maithei ahihna ah Pathian in hiai bang lampi hon tawnsak a hizaw ve, ka chi a, ka thuakna tung ah kipahthu ka gen zaw hi. Upate'n "It masak-ngaih masak, Tun masa-Zua masa" ana chi namah ua, tuni dong in kum sawm val paita mahleh ka Lungdeih masapen mangngilh ka kichih hang in lungsim ah a mel hong lang thei lailai mawk hi. Nungak hoih zaw, zawl-gai a minse lou khat in hon ngak ana hi zenhouh a, huai ka phawk apat in Ngilh Lah Lungdeih in ka lungsim ah mun a nei zou nawn hauh kei.
[Note: Hiai tangthu pen keimah mimal' suangtuahna liauliau a kiphuak a kigelh ahi. Kum sawm val paita in kei leng naupang kum sawm mi mah ka na hi hi.]
©Siamsinna leh Vakiangbu
Comments
Post a Comment