BERLIN WALL PUKSIATNA
By ~ Chinkhanmuan Samte
Democracy
leh Communist ‘Political Ideology’ kibatlouh ziaka Germany Khopi
Berlin; East leh West akhendalh a Dai kikai kum 28 hial ana ding ‘The
Berlin Wall’ kichi Kilometre 155(96ml) asaau, Political, Ideological,
Geographical leh Emotional Barrier leng hi ngeita, apuuksiat nung tuni
November 09 kum 25 achinna hita hi. August 13 1961 in khunpat in oma,
November 09 1989 in Cold War hii beina dingin hihsiat om hi. A sulnung
thu saaulou kikum khawm leng chi ihi hi.
Bang ding a hiai kulhdai khun a om hiam?
Tomkim
taka dawnin, mihing East lam akipan West lam zuana lutte hiamkhamna
ding liahliau abawl ahi hi. Himahleh bang pentak ziaka khun/kaih aom
hiam ichih chiangin Tangthu saaupi leh huap liantak nei hi.
Galpi
Nihna, I Nu-le-Pate’ chepteh dan in Japan Gal (Second World War
1939-1945) lai a Allied Forces kichi Britain, France, Russia/USSR leh
USAte’n Axis Power Germany, Italy leh Japante’ tunga vualzawhna
thupitak honlak ua kipan in adeihhuai hetlou “Cold War” hong gahkhia
tazen hi.[WWii]
Chiang deuhin Cold War bang hi hiam chih i en masa lai ding.
Kidoupi
Nihna a Allied Powerte’ (abiik in USSR-Union of Soviet Socialist
Republics leh USA-United States of America) hong vualzawh chiang un,
Khovel tung a thuneihna “Super Power” hon lenta uhi. Huchi’n Khovel
Pumpi tuh ‘Bi-Polar World’ chi amin vawh in om hi. Huai omzia bel
Khovel’ Gaal zou ahihman un; Khovel pumpi hiai gam nihte gel veina leh
makaihna nuaia om chihna ahita hi.
Allied Power hangsan
leh gam galmatawng USSR leh USA pangkhawm helhel hina zenpi aki tanau
na uh dengdel sak dingin Kihazaatna, Kimeelma etna, Ki-uina, aguuk
agaal a kizebawlna hong omta hi. Hiai in masawn jel ahihmanin gaal
chikhat a tung a igen Thauvui-thautang a kidouna bel hilou Ki-Elna Gal
piangsakta hi. Huchibang himahleh ahii thuakkha gamte’ adingin kekzakna
tuntu suak veve hi. Tua igen gamte gel Political Ideology kibatlouhna
(USA Democracy leh USSR Communist) ziak ahihkeileh thuneitu hih kituhna
leh utna ziaka propaganda chituam tuam zanga ki-elna in adeihhuai
hetlou kingiikna Cold War kichi hon ammsuahsak ta hi. Hun sawtlou
nungin hiai Cold War gah dingin The Berlin Wall kikhenna daikhun in om
hi.
Hiai Kulhbang ahihleh August 13 1961 in khun kipana,
kum 28 a chin kum November 09 1989 in khetsiat leh seka sek siat thoh
in omta hi. Ahitaka genin Germany a Dictator minthang Hitler, August
1945 a asihnung in leng Nazism hiam Totalitarianism beituan lou
ahihmmanin hiai Ideology khauhtak toh vaihawm hi nilouh hi. Himahleh
USA in a thununna lambel thoveng mah mah ahihhang in gamkhat sunga
Ngaihdan kikalh nih om ahihna ah buaina veng chihna ding bel a om tuan
kei.
Mipi deihtelna omlou a vaihawmna in sawtdaihlou leh
khantoulou deuh ahi ngei dinga Hitler ‘hun’ beinung kum 4 sung zatak a
Communist in Germany avai ahawm nungin August 1949 in mipi’n ahonhon a
East Germany Communist hatna apan West Germany USAte’ makaihna lam
zuana kinawn khiak dupdup hon panta uhi. Mipi’n Suun e-zaan e chih
omlou lauhuai sih-le-hin kalah bitzawk nading deihin kilkhat apan adang
khat Inn lum-Lou lum, gou-le-gamh leh hauhsakna thupi taktakte itzou
nawnlou himahleh khelah kawm pipi’n mittui toh ataisan louh ngal uh
lampi dang om nawnlou hi. East Germany apan mipite Khuaiphul bang khopa
West Germany lam zuan in aneu alian atek akhang-asang a simte; tama
louin kinawnlut zungzungta uhi. Communism ichih chiangin sepaih
thuneihna nuai leh gambuai huna thuneihna sangsem akhut ua piak
ahihmanin mipite adi’n thuakhak mahmah khat suak hi. Huchin mipi zalenna
henchip sak in om hi. Ahihhang henchip athil hithei vual hilou, banah
sepaih thahatna adal himahleh mipi huaizah adin dal gimnam lou hi.
Nuakna leh kiphinna a si-le liam leng ahunkhop a om thamta; huai
kawmkawm in mipi kithutuakte tha nanzoh chihbel om ngeilou(ding) hi.
Alangkhat etin bel lohchinna thil baihlam ana hi gige lou jel. Hiaibang
hunah Numei leh Naupangte dinmun khongaih huai mahmah khat ahinawn hi.
Mangngilh leh donlouha nutsiat khaklel bang; ahihkeileh bitna,
tawldamna leh khamuanna koi abangchik chianga piaka om ding uhiam chih
ngaihsut phaklouh ahisek hi. Ahihhang amaute’n bangchiang hiam a
venbitna poimawh gige uh chih I theihsa ahi!
Huchibang a
tawlnga lou a agam mite kikhin khia khia uh ahihman 1949-1961(dai ki
bawl ma,kum 12)sung in East Germany nusia in mihing 2.5 million in West
Germany zuan uh kichi hi. Hiai banga Hon’ Pemkhiak tuh agam Solkal
adinga supna leh kiakniamna ahinawn hi. Huaimai bakah Mipite kia hilou;
Mipil leh Misiam, Heutu-Makai leh chitnanei tamtakte’n nusia leh nuse
laiding chih lauhna toh August 12-13 1961 in East German Volkskammer
(Peoples’ Chamber) in thupuukna la hi. Huaituh Kulhdai lamding thu ahi
hi.
Huchi’n August 13 nitaklam in ‘The Berlin Wall’ kichi Siikkhau Lingnei(barbed Wire) zangin khun kipanta hi!
Anung
sawtlou in hiai Siikkhau khengkhia in feet 15 asang, concrete wall
sahtak khun hinawn hi. Mun khenkhat khat ah dai vengte panna ding Watch
Tower 302 leh Bunker 20 ngut bawl in om hi. Huchi’n 1980s in
Electrified Fence saau kuamtak Berlin khopi sung leh khopua dapsuakin
kilometre 155 (96mls)asau khunin omnawn hi. Tua in East Berlin umsuak in
East Berlin teng kulhkhum a om suak hi. Hiai leuleu tuh igentak Mipite
potkhiak louhna ding ngimna ngenta ahi.
Hichibang dai kikaih
nungin leng mipi pemkhiak khamzawh ahi diakkei. Suahtakna deihlou kua
om ding hiam? Veen himahleh Sun leh zan chih omlou in Daikanna(Passage)
munte ah mipi lungthak suahtak ut te’n kalsuan veve uhi(Gate pass
theite bel Theihpihna lai tawite kia ahi). Source khen khatin agen
danin mihing 5000 in kansuak thei ua West Berlin tung uhi, adang 5000
mah East German vaihawmtute’n man uh kichi hi. Dai kan sawmte lakah
mihing 190 sanga tamzaw thah in leng om uh kichi hi. I si zong I hing
zong suahtakna koia om na hi hiam?
Hun hong pai zelin
October 1989 in suahlam Europe Gambup apan huihkhi leng in Europe
gambup hon nawk hialchiang in lungtang zulsate chi bangin hong dawnsuah
nawnta uhi. Thulamleng hiau hiaute’n leng mipite ading in suahtakna
gim honpuak chih ding hial khopin lungdamna huu sousang takin hon
seepta hi.Huchi’n Scorpionte la ‘Wind Of Change’ kichi lungtang deng
mahmah leng phuahkhiak in hong om hi. Russia a ‘Glasnost’ leh Eastern
Blocs- Communist khazaknuai a Cold War beina leh Communistte puksiatna
in dinmun lauhuai hontut khakding lauhna banah lametna, kipahna leh
unauna thu la in sa ngaitngait a, kikhenna hong tung petmah ding ahihdan
la in honsa hi. Huch’n Germany mipi’n nuakna leh kiphinna nase takmai
honpan nawnta uh. Solkalin leng hiaibanga huihnung nang zou nawnlou,
tawlgawpta: mipi’ nung le ma a chingh zou nawnlou ahihtak manin November
09 1989 zandai zikzek nuaiah zalenna ‘aw’ in Berlin Khopi hon bawm
suak hi. Tua zan hialin zaw border guard sepaihte leng mipi’ thahatna
toh delhzakin om uh a, huaibang kawmkal ah Daite’n manna neinawn lou
ding in hihsiat kipanta hi, Mihing dai kuaman kai zoulou chih mahtak
zaw zalenna in hiai Dai atot masak tot nanung Leidenna in nei hi. Khaka
om Kongkhakte leng alut leh potnuamte ading in zataka honlet hita hi.
Mipi alang tuak a kipan tam semsem kipun khawmte'n Sekpi, Sekhu,
Zomphol, Suanggal leh vanzat chi tuamtuam zangin hiai concrete wall tuh
chik in chik khiatthoh hial in om hi. Khente leuleu lah kipahna ziaka
mittui luang pawl toh, It leh Ngaihte hiai Dai ziaka taan a, lungsou
leh khase tak a om bang, Nu le Pa Lawm le Vual Tanau Laina banah Innlum
loulum neikik nawn ding chia kipahna leh lungdamna genseng louh toh
hiai mihing bawl Dai tuh mihing mah in leitual denna in neita hi. Dawm
hetlou alaipuk leh nenniam in tuni dong om denta a, a Dai themneng
khovel muntuam tuam ah thotkhiak in oma, khenkhat Thillui koihna ah
koihin leng om hi. Huchi lou Khuampi- aki khen se bang ‘A Theih Gige
Na’ ding a hawi leng om hi.
Hiai bel mipi vaihawmna Democracy in
Totalitarianism tunga vualzou ahi chih alahna leh Socialism sanga
Capitalism hatzaw ahi chih puanzakna ahih kawmkawm in Kidoupi Nihna Gah
Cold War beina ahihban ah East leh West Germany kizopkiknawn na ahi
tawntung ta hi.
[“A Wall Is Wall: A Wall is a wall unless there is an emotional Wall. Wall Can be Measured; But Emotion Can’t”.]
©Siamsinna leh Vakiangbu
Comments
Post a Comment