ITNA TUIPI SAN
By ~ Nunthuk Joe Mung
Hiai tangthu ahihleh nidang lai a British sepaih heutulian Major William Gull Tapa pa William Jr. toh Burma (Myanmar) gamsung a om Zomi khua TUULSAU kicih na mun ah khua hausa Pa Khupmang tanu nungak duangching leh etlawm Lia Sannem
te ki-iitna leh kingaihna tanchin ahi a, akum diktak bel chiangkuang
non kei mahleh British kumpi in vaihawmna kiptak NE India leh Burma ah
abawl zohnung kum tamlou nung a itna tanchin gamchin-mualchin teng
velsuak zou khop a ki itna diktak hong piangkhia thu ahi hi.
Kumzabi 18 hun di vel in ah British kumpi in a thuneihna Asia gambuppi
lak ah thehzak hong kipan uhi. Sawtlou chik nung in Burma (Myanmar) leh
NE India leng amau khutnuai ah laklut hon sawm pah ua, himahleh a gam
mipite apat dalna (resistance) a hat luat ziak in sepaih thahatna zang
in, kum tamlou kidouna tuamtuam a maituah nung un, amau khutnuai ah hong
om in vaihawmna (administrative system) kichiantak bawl in thuneihna
hon lata uhi. Tuazoh kum 3 divel zoh in Burma region a law and order
enkai tu di Sepaih heutu thak di guat in hong om a, amah ahihleh Major
William Gull ahi. Sawtlou nung in a office mun luah ding in hong kisa a,
Burma gamsung ah a zi toh hong lenglut ua, atapa’n graduation course
azoh nailouh ziak in hon zuithei nailou hidan ahi. Amau innkuan ahihleh
fel leh hi chitchette ahihziak un Kumpite pahtakna atang lian mahmah
uhi.
Major William Gull in dan-le-thupiak (law and order) naa hon let apan
amah region sung ah buaina kichi hong vaang mahmah a, himahleh ,
abultung lam a sepaih makaite’n mipite a gelgawt leh athahte uh ziak in
British sepaihte huatna leh muhdahna lian mahmah lai a, khochih ah
sepaihte’n mi vantaangte (civilian) apat buaina tuakden nilouh uhi.
Hun leh nite hong mualliam zel in Major William tapa William Jr. le a
laisinnate hon zou in, apa thumang in, Burma gamsung ah hong leengluut
ta hi. A tapa Junior hong tung toh kiton in Major Gull in thil omdan
teng hilh vek a, tuaban ah pilvang thei tawp a mipite lak ah om ding in
theisak hi. Kha bang zah hiam apa office ah hong om nung in, gam enkhe
ut ahihdan apa hon hilh hi. Apa’n le Junior utna phalsak in, a sepaih
Captain George kiang ah thupia in gam leh khuate etpih ding in thupia a,
banah, hoihtak a vengbit ding in thuhilh hi.
A zingkal in gamsung fangkual ding in hong kipankhia ta uhi. Mun
tuamtuam leh kho tuamtuam hon phaknate uah apa genmah bang in muhdahna
liantak hon tuaktou ua, pilvangtak in hong paizom touzel uhi. Khua 30
val bang hon pelh nung un khua lian sim khat TUULSAU kichi Zomi namte
tengna mun hong tung uhi. Zomi khua khat himahleh khua dangte bang in
British sepaihte mudah mahmah uhi. Tua khua hong tun un, atui puak uh
hong bei a, adim ding in Junior tuikhuk ah nungaknou tuitoite kianglam
manoh in hong paiphei hi. Tui a va nget leh kuaman le ana ngaihsak
ngellou ua amah le zahlak kisa tak a a omlai in, Pau a theih ngeilouh
nemtak a kipat in hong kisam in , Junior inle lamdang satak a adaktouh
leh nungak duangching leh etlawm mahmah SANNEM ana hi a, Junior
tuibawmte laksak in dipsak mengmeng a huaizoh a dimsa in ‘apoimoh dang
omlai hia ?’ chih toh piak thuah hi. Tua aw neem hiauhiau te a zak in
Junior in alehna (translation) theikei mahleh a lungsim teng kipahna in
dim a, adawng didan bang theilou zozen in enden nilouh a sawtlou nung in
Sannem leh a lawmte’n leng innlam zotsan uhi. Tua minu a lungsim laidip
ah thaamden a, angaihtuahna teng lamang in itna guikhaubang zoppih ding
khong hon lunggulh hi. Huchi in maban hong paitou ua, den a akhua
phakpen min bang nih vei-thum vei bang Captain pa kiah dong thakthak
zozen hi.
Inn hong tungtak un Junior le kingaihtuah tuah a, Sannem bang chi
houhpih diing hiam bang chi bang a alunglai kuai thei di ka diam chih
khong ngaihtuah tuah in zankhosawt maimit siinglou in taikhua hong vaal
zel hi. Ni bangzah hiam zoh in a lungsim ah thilkhat hong pawt a, apa
kiang ah British kumpi kiang ah phalna la ding in nget sawm hi. Tua a
lungsim ah om ahihleh Apa William administrative na nuai ah gamsung ah
School hong a, western education polut di chih khong hi a , himahleh ,
Junior tupguk pentak bel a iit Sannem English pau siamsak di a deih ziak
ana hileltak hi. A proposal apa’n lemsakpih in, British kumpite kiang
ah ngetna pelut a, sawtlou nung in kumpi in zong ahi thei teitei dia
bawlsak di’n ciam uhi.
Kha bangzah hiam nung in a ngetna uh tangtun sak in hong om a, British
kumpi in Palai sawl a, amun khong hon enkhia ua Junior in ana makaih in
sawtlou nung in School bawl hon kipanpah ta hi. Kha 6 di vel zoh in
bangkim zohsiang in om a, school vanzat di bangkim le laklut zoh in om
hi. Junior inle teacher a sem ut ahihdan apa hilh a, apa’n teacher
maimai a sep di phallou in himahleh a nget teitei ziak in atawp in phal
sak hi.
Sawtlou nung in Junior le teacher nna sem di’n hong kisa a, Sannem te
khua TUULSAU ah hon posting hi. Khua chih ah theihsakna piak in om a,
Kum 20 nuailam teng numei-pasal adia aloutheilou chi in bawl uhi. Sannem
le Junior’ student khat hong hi in, niteng in hong kimu gige ua Junior
inle a theihtawp suah in English zat ding dan hoih taktak in hilh hi.
Hong kimuh mun deuhdeuh ua leh ki-iitna guikhaubang amau kikal ah hong
pou panpan ta hi. Hunte hong paizel in ki-itna zehzum ziak a leel khiat
ngamlouh a chihte uh hong paii(nei) tuakta uhi. A sepna nuamsa mahmah in
Junior le kum 3 hon sepnung in Sannem zong English pau hong siam mahmah
ta in, hong kineel panpan ua , sawtlou a kipolh nung un ki-iim zou
nonlou in Junior in a itna thu hon leel kheta hi. Sannem inle ana ngai
gige leh amah genkhiat di ngak a om ahihdan hilh in Junior le kipak
mahmah mai a, hong kingaita uhi.
Nuamtak in hun hon zangtou ua, a kingaihna uh bang kum 1(khat) bang hong
valta in singdang kuamah englou in hinkhua hon zangtou uhi. Himahleh,
kum 3 (thum) vel hong kingaih nung un, Sannem pa’n a kingaihlam uh hon
theikhe phiing a, khua hausa ahihziak tak in mipite apat mohsakna hon
dongdong ta mai hi. Mohsakna tang mah leh Junior pa Gull tung ah alang
tang in a deihlouhna hon pulak ngamlou hi. Alehlam ah Major pa’n a tapa
toh Sannem thu leng za hiauhiau mah leh a tapa Junior apat kammal a
zaklouh ziak in kam ka khe lou hi. Tuulsau kho nupite ziak bang in
Junior toh Sannem a kimuh ding uh haksa sim hong bang hi.
Hun hong pai zel in nikhat Junior in apa kiah Zomi nungak Sannem it
ahihdan hon hilh a, apa’n deihsak khol kei mah leh Junior in apa
theihsiamsak hi. Junior kinepna ahihleh apa theisiam sak leh Sannem khut
tang d hi’n ana kinem mahmah hi; akinepna banglou tak mai in Sannem
pate’n amau kal ah thute apai hoihlouhna di’n pan hon la ta uh hi. Kumpi
thupiak ah kum 18 nuai lam te school kai sak teitei ding chih ahi a,
himahleh Sannem kum 21 bang hong phata a apa te’n a school kai ding hon
kham ta uh hi. Junior le lungdong kisa in Sannem te inn bang va pha
zeuhzeuh a huai hun sung kia khong kimu thei in hong om sek uhi.
Nikhat tuh khosung a upa khenkhat in hausapa Khupmang va houlimpih in va
hilh sia in nang Hausa pa na hi a, na tanu namdangte kawi din na phal
hiam? Zomite khang thu pai hoihlouhna leh Kumpi te’n hon maingapna hong
letna, i numei te uh hon thangbawlsak uh kipatna hong hi ding ahi chi in
va gen uhi. Hausapa le pasal pha ahihman in a lungziin huai thupuk na
Junior toh Sannem kikal kia hilou in a khosung man na ding thupukna hon
la ta mai hi.
A zingkal in Sannem apawtkhiat theihlouh din khumbit in om a, thupukna
abawlsa dungzui un khosung tangval mi 10 vel ding Junior that din nna
guat in omta mai uhi. Zing ninou hong suak in Junior le mang lamdangtak
mai nei in , a mang sia mahmah apa ahilh a, himahleh a pa’n Phalbi
mangsia mong hi chi in lungnuam tak a om ding in thuhilh hi. Zing annek
zoh in Junior le School lam manoh in hong diang phei a, Sannem muh ding
kinemtak kawm in school hong tung a himahleh a sakmel muh ding bangmah
omlou in, Junior le a lungsim hong nuamlou panta hi. A tawp phet in
Sannem te innlam hon naih phei a, vangtah huai tak in lampi a tangval 10
te’n ana satgop in alu aat khia in hausapa inn tut ua, lawm zuazua uhi.
Junior lu lampih a kikou zuazua ging hon zak chiang in SANNEM inle ngai
ngamlou in a khumna inn uah a hin na ana lata mai hi.
(Hiai akipahna uh zaw amau adia nisuak amuhtopna di uh ahihlam theile uh
zaw hici hetlou di uh hiven maw). Sawtlou nung in athu hong kithang a
Major Gull kiang hong tungta a, Major Gull lu ah siktum giktak tusuk mah
bang in ahehna sousang tak kua tu kua ta douzoh di hong hita kei hi.
A tapa ittak leh a neih sunsun Junior mulkimna bei a satlup thu apa
Major William Gull in a hon zak in thangpai mahmah a, thupukna huaisetak
mai hon la in Tuulsau khua sim ding leh vaivut suaksak ding in thupukna
hon lata hi. Alehlam ah Hausa pa leh khosung upate kinepna lou tak mai
in British sepaih tampi hong tung in khomipite adia nan zoh vuallouh
ding hong hita a, azan azan in khosung hon umkual ua, khomipi teng khum
bichilh in bomb thaang khosung leh khokiim teng a kam in, zingkal lam
4:30 di vel in TUULSAU vaivut suakta mai hi.
Major William Gull kidouna ah lohching mah leh Junior omlouhsan ziak in a
lohching lam leng theilou in a sepna apat kitawp in a hinkhua nanung
lamteng a tapa suuna in zangtou hi. Junior in itna aneih te thupi asak
dan leh itna ziak a thilthupi tak a semsuah ngamna te mite kiang ah
tangkou pih hi.
(fiction based on a true story)
©Siamsinna leh Vakiangbu
Comments
Post a Comment