KHANGTHAKTE SALHNA
By ~ Vz Vualnam
Writer’s note : heh ke’n aw…..
Nungak leh tangval hisam uchin ua,
hichi om ngeetngawt den tel di na hi umaw? Ngaihsutna khuak piak a na om
ngal ua, septheihna khut-le-khe bukim na neih ngal uleh a phatuam thei
dideuh in leng zang ngal ta unla. Huchi lunghin a hin ngeetngawt mawk a
tuh na chi-le-namte’ adia vulh thamanlou lawdeuh ngal eivoi. Innkuan leh
nam-le-gam a dia phatuam semtu hihnaak sang a houh puakgik guantu hi
zomah. Bawng-ek nangawn tuklou a hichi omtel.
Tulai khangthakte vanzat hoih nei in
na kiningching ua, himahleh lungsuak (creativity) leh kithalawpna na
neikei uh. Nou ma a khangte’n vanzat gina a neikei ua, himahleh lungsuak
leh kithalawpna anei uh. Amau hun leh nou hun teh in theihna leh vanzat
ah tong-le-laam in a kikhia hi. Himahleh sepkhiatlam ah amaute
tong-le-laam in na phakei uh. Huchi napi in na zumkei ua, na
ginatlouhdan uh kitheilou in na kiphasak zomahlai uhi. A hawmpi na
hihlam uh kitheilou in na hi eu-au lai zomah uhi.
Na tawndan uleh na pi-le-pu’ thilte uh na simmoh ua, na nelhsiah ua,
bangdang simmoh leh nelhsiah hilou in noumau mah kinelhsiah na hizaw uh.
Midangte’n ahon nelhsiah bawl chiang un lah na lung uh ana mahmah a,
anou-le-nou le kinelhsiah kua’n hon nelhsiahlou mah dia eita? Nou-le-nou
kisimmoh ngal in na kiim-le-paam un hon zahtaak a hon tung-et ding in
na lam-en ua hia? Nang leh nang kizahtaak phot inla, huchi in na kiim
ate’ a ding in zahtaakhuai na hi kei dia hia.
Na lapawlte khawng uleng hong zuak
zelzel un, phattuamngaihna in k’onna leisak zelzel ding. Himahleh ka
khamiit luat louhziak adiam ah ka ngai peih kholkei hi. Mi’ khah ka zaak
chiang in leng a lathute’n khamuanna ahon piak sang un thangpaihna leh
hehthasuahna ahon pezaw hi. Saptuam khat, veng khat, nam khat hibuang
uchin ua, na saptuam sung, veng sung, nam sung ua piang lasak ding
banghang a hichi kitaaksap tel na hi ua oi? A petheipa’n sak di ahon
piakkei leh sa teitei dahmai le uteh ei voi. Ngen le uteh hon pe khamoh
di hia. Huchia na nget ua a hon piakkei leh phamoh salou alel kei dia.
Mi saksa teng va sak dawldawl gige azum le zum tellou na set umaw.
Huchia sak ding maikhe zou mahmahlou na hih uleh na tha sente uleh na
sum-le-pai sen tengteng un meithai-tagahte panpihzaw le uteh kithaman
zawlel ve.
Mi na kiim ua na simmoh mahmahte uh,
apau nangawn uh chiamnuih na ding leltak a na muhte nangawn uh amau
hihtheih lamchiat awlmoh in akisuuk mahmah ua, lamchiteng ah a hihthei,
asiam apumdimta ua, tuate’n amau hihtheih chiat ahon suah chiang un na
kamka heuhou ding ua, na tuike nuih liauluai ding uhi. Nou lah
kideihkhop mahmah in, kam a hi phaanphaan napi in ‘hiai lampang’ chih
chiang a lah akiva ding omlou, ‘huai lampang’ chih chiang a lah
omtuanlou. Na kam uh omlei leh va-ak in hon tuah peetmah ding ahi ve. A
cha in na chavaih uh.
Teep-le-muan le na paakta lawzen ua,
iip in na iiplahhuai uhi. Na kuva mahmah uh le kham in ka kham.
Aneu-alian, amei-apa in haita luluk uteh. Huchi tel a thanuam na hih
uleh tha leh sum senna ding phatuamzaw dang le atam vele. Mi leng mihing
khat hisam ua, huaite lou a tutan a khophat theih uleh nou bang hituam
na set ua oi? Bawngpi’ khaguh piak a omtuam na hi ua hia? A ngolveilou
sun leng hunpi khat a omzek chia zu mah a thupipen a koih. Zu in bang
hon pia aset a? Mi’ simmohna lel hilou maw na lohtaak? Mi’ simmoh leh
muhsit bang ut hetlou laitei, lah mi zahtaak dia omthei mahmahlou. Na
khamzek ua lah hipah phaanphaan. Nemnom gouh, zatna bei hon. Chiing duai
a saat a saat zialzial di’n na hoih uh. A bang dia hai le hichi
tuhkhaak khol na hi uhiam chi mahmah ke.
Numeite lah kikhangkaang (changkaang)
sak a phaphetlou. Mi’n na bitna ding un kizepdan kilawm in kizeem un
chile ulah theihsiam sawm khuuk omlou, seel ta lawtlawt uteh. A pot
dandan a pawng a, a theep dandan a theep khawng i muh chiang a ei leng i
suangtuahna in naa semlou sa na hi tha-it uh maw? Mi va boh hial ding
in i sia-le-pha theihna in ahon khaam chihman hive’n. Himahleh
sia-le-phatheihna in a khaamzohlouh mi tampi om a, tuate suk thathohlouh
bitna ahi diam chilel akei ua hia. A nang bitna ding nang mahmah in na
ngaih poimohkei leleh kua’n phamoh sa ding sa na set oi? Khovel a pasal
huaizah zouzai numei khawng pawngsuallouh ding chia thuzoh baihlam zaw
hia ahihkaleh nang na silh-le-teen tungtawn a kiveen baihlam zaw? A
kihoihzepte’n tuahsia tuaklou chi le hisam khang, himahleh kive’n ding
nang mohpuak ahi chihman thu hilel. Na innkuante, na tanaute, na
chipihte a diang a zum tuntun na ding in avom-akang na delh lawtlawt a,
alak uah na kiphalthang khin hi. Theihkhiat in lah na om thouthou ua,
huchia kideekzou mahmahlou na hih uleh na innkuante uleh na tanaute uh a
dia zumna na hih sese sang un na pindan sung uah manta pum khawng toh
khialsuk le uteh bang a akilamdan tuanna? A sau na deih uleh a sau, a
lian na deih uleh a lian. Sum mahmah delh na hih ule lah manta pum in
sum hon pekei peuhmah ve’n chin, na kipalthang touhzel mai ding uh hi’n
teh. Ta bang na hon neih zenzen uleh na tate uh huchi di’n na phal na
uhiam i en di uh aw.
Numei in numei ka hi chilou in na pau
gaihgaih ua, uzawte leng ubawl nadan na theikei uhi. Mi tuisik suah
ding nangawn na thasial tuntun uh. Na pi’n a louma a awlmoh a, zing
nisuah a akuan a, nitum a ahong tunkiik bang in na maizaang na awlmoh a,
siangthou thei bangpen in na koih hi. Huchi hinapi in na lupna kil a
maimomlen hahsiang ding ahihlam na theikei. Na huangsung uh siangthou
tak a koih di’n na khut na liik peihkei. Mehlim na duh a, huansiam ding a
kisin na peihkei. Na pasal dite uh zaw ka hehpihhuai thei mah ve ua.
Lailam (literature) a na dinmun uh en
ve ua, hah ngam na’ng leng ahi a hia? Mi’n skul leh kolez a sintheih
ding a ahon bawlsak nung ua leng sin ding neilou a mi a kawm hilimlou na
hi umaw? Nou tung ate en mah dih uh, amau khomkhom in thu-le-la hunkhop
ana piangsak uhi. Tangthubute, kumchin tanchinbute leh laibu himhim
amau hun a kisun chihlouh muh ding bang na nei ua eita? Na Zoukhankhual
bute uh, na Tongluang-Tangkoute uh koilam tunkhin na maimah ua? Huailai a
stencil a gelh siatsiat a, laisunkhawl khawng a haksa tak a khawlha lem
chiatchiat a bawn ana hihzoh uleh, tuhun a tablet khawng a gelh
ziahziah a offset khawng a sutsut ziahziah ding hita napi a koilai a
mangsak na hi ua? Sappau na awlmoh ua, skulte khawng ah naakpi in na
kisinsak ua, ahi ding mah leng ahi. Khovel a i taatzohna ding in siam
mahmah kuul hi. Himahleh naupang lungsim kisiam lelte amau’ pau-le-haam
musit ding zen a na kichiilna tung uah demna ka hon nei hi. Paudang leh
haamdang kisinsak unla, himahleh noumau a ngaihneuloh hial ding in bel
hihkei un. Mosi’ nu’n Mosi tuh Pharo innsung a mi himahleh Hebrew mi
ahihdan chiantak a Mosi a theihtelsak bang in sappau siam ding poimoh
ahihdan naupangte na theihsiamsak kawmkawm un noumau’ pau mah keep leh
zut poimoh ahihdan kiteltak in theisak un.
Tuma kum zakhat sung a khantouhna na ngah tengteng uh buk semsem a, zai
semsem ding hinapi tu in na keusak gawp ua, na vulsak khin uhi. Lam
chituamtuam a zaw khang ding a ana kisa saam hive uchin. Na khangthu uh
suutmah ve ua, saupi leng ka chikei, na pate’ khang lel uh suut un.
Bangchituk a ana khangkang uh hiam chih na mu ding uh. Himahleh huai
tengteng zingkal a daikai, nisuah a thenggai bang lel ahita. Tu hun a
khovel pilna na neihte uh leh na vanzat neihte uh ana nei hi maizen le
uh khantouhna kalteh (development graph) ana tung (climb steeply) mah
ding hive’n! Amau hunlai a a sepkhiat zah uh kimkhat leng nou pilna leh
vanzat a kiningchingte’n na semkhekei lai uhi. Huchi in leng zumdan na
theikei lai uh.
Na nam uh khantouhna kalteh (graph) na ma ua lui hileh naa sa in na awm
uh na tuum ding uhi. Khantouhna kalteh a sangzawlam zuan a kalzel lai
tuma kum sawm-le-nga lai veel a sangkuamtak tungta tuh tu in a taw
dengsuk ding in a kisa hi. Mi na innvengte’n na kiakniamdan uh mu in na
nunglam uah ahon nuihsan ua, na puuksiat hun ding uh taang in adai
khiinkhian uhi. Nang lah huai bang khawng theisiam a patau ding in pilna
neuchik beek leng na paaikei lai hi. Lamka kholai a gari thakthak
khawng a tai vuvu hiam, lawmte’ lak a mobile phone thak mantampen tawi
khawng thupiitna in na ngai a, huailah na puukna ding a hong hi ngal a.
Na pa’ neihsa in nuamtaal inla, nang khang ahong tun chiang in sum
laihsuahna ding neilou in, lah sum deih tuntun in dik-le-diklou khuallou
in sum na zong ding a, atawp chiang in zaw pulh in na puul zeelzuul
ding uh. Salam hileh khotaang (civilization) hileh.
Na pawlpite uh leng amau sep ding sem hiathiat peih leng a omnawnkei ua,
omlouh zeen sang in chia ding maimai a hita uh. Sep ding atheih sunsun
uh leng amau sep dia kilawmlou ahi zawmah laideep hi. A pawl et a zaw
thil teng keem ding kichingtak om a, lailam hileh, pupa’ tawndan hileh,
khotang hileh, khangtou huuthuut dia kilawm hive uchin; lah a muihkuan
ngen na hi uhi. Heutupa V.Siampu in hiaitan ahon makaih nung a tua amah
ahaat nawnkei leh maw na ZAA uh leng na muihsak ding uh? Mi huaizah
zouzai lak a a awlmoh a akeem ding omlou na tel umaw? Na ginaatlouhdan
uh kimu unla, zum tuntun un.
Khovel’ khantouhna zaalzou in
thu-le-la khawng baihlam taktak in na kikumthei ua, tua ding in leng
pawl tuamtuam na bawl nguut uhi. Himahleh bang chitel na hi uhiam ah
thuhoih-lahoih gen a khantouh vai kikup tiptip chih om himhimlou, thu
kiluikhia a ginaatkei semsem leh a kum ding tam semsem. Ana san om deuh
a, hichi bang thilte ana khoihphate leng hichi na hih maimah uh zaw,
lung in a lungziinhuai. Mi zaw na phakeideuh uh aka.
Skul na kailai un khangthu na sim ua, Gupta-te, Mughal-te, theih leng na
thei mahmah uhi. A hong khankhiatdan uh, a lutlai uleh ahong muihdan uh
ngenteltak in na sui ua, ‘Hiai kumpi ginaatlouh ziak in a lalgam
akeekzaak a, amuihta,’ na chizel uhi. Tua mah bang in tu a khang omlelte
tuh na nam khangthu ua, ‘Puksiatna Khang’ chi a chiamteh a om ding na
hi uh. Tua ding na utkei uleh hiai ka hon thuhilhnate limsak un.
Nungak-tangval i hih ngal leh om ngeetngawt louh a, bang ahia i siamna, i
hihtheih; i innsung, khua, nam adi’n bang in ka pangthei dia chih zon
ding ahi. Thil thupilua ahikeita zong in phamohlou. Neu chikchik hong
kigawmte’n thupitak hon suang ding uhi. Huchia hih ding thei
mahmahloute’n leng hihlouh ding beek theih ding ahi, Lamka a Zogam
Sammetna a kitaak bang in. Ahoihlou lam a nu-le-pa leh makaite’ buaipih
ding in omkei peuhmah le hang amaute naakpi a panpih kihi pah hi. Jesu’n
‘kuapeuh hon doulou tuh ka lam a pang ahi,’ achih bang in.
Vanzat a baihlamta a, tuate a phatuamthei pen ding a zatna ding ngaihsun
un. Thutak hileh, chiamnuih siangthou hileh, hihtheih lamlam hih
souhsouh un. Na hun awlte uh mawk zatbei louh in a phatuamthei bangpen
in zang un. Na lungluut kibatpih mite zongkhia inla, muhtheih ding
semkhia un. Heutupa Chinsuanthang leh a lawite’ maban sunzom ding kua na
hi ua? Amau bawlkhiat ‘Slogan Ninja’ chihkhawng tutan a le na
pahtaakpen uh hilou hia? A summuh na’ng sese ahikeita zong in, na
lunglut ziak leh phattuamngaih ziak in sem in.
Na tawndan uh keembit un. Na khanglui leh vuallui late uh tu a kepbit
ahihkei leh na mansuah peetmah ding uhi. Tuate’ keembit ding a pawlpi
omte’n kepbitdan atheihkei uh leleng a lunglutte kipawlkhawm in keembit
zok un. Tunung chiang a hihdik na kisakna ding uh ahi.
Lasak ding nei ngellou a mi’ saksa na sak dawpdawp sang un Pathian thu
toh kisai lemchiinte (movie, drama) hih zaw un. Sapte’ bawlte khawng lah
na en ut thei mahmah geekgawk ua. Nou le mihing thou nei ve ua le, bawl
ve ua. Veng khat in lapawl a bawl ziak a lapawl mah bawl teitei ding
chihna om hia? Veng khat in hiai ahih uleh nou bang lampang na hih ding
ua chih ngaihsun un. Na tha-le-zung uleh sumsente uh pammaih law mahmah
ahi. La mah na chih teitei uh lelah noumau a piansak sawm unla, panla
un. Sawm un. ‘Khalam thil ahi a, va mawk hih theihlouh ahi’ na chi ahi
maithei. Huchia khalam thil noulak a piang ding a omkei leh sasa le
uchin leng bang phattuamna a om tuan dia?
Lailam a ‘i khangkei, i khangkei’ na chihchih khawng uh noumau’
pau-le-haam ngaina ding a na naupangte uh na chiillouh ziak uh ahikha
ding. Huaiziak in skul khawng ah kumchin kimawlhunte bang, kalchin
kitaitehna hunte bang ah nou pau mahmah leng telsak un. Thugelhte,
lavuite, tangthute, lemchiinte; hiaite in naupangte’ lungtang tokthou
un. Laisim kia thupite’n in leng ngaikei un. Naupang in bang hihthei
hiam chih zonkhiat pibawl zaw un. Kimawlna, tumging, lemgelh leh
adangdangte; hiaite khengvaal a mitung a na kivawkkhiat theihna ding a
kongkhak hoihzaw a omkei hi.
Michih in na kivatna lamchiat uh zongkhia unla, tua na kivatna uh tuh
muutkuang un. Mi, siamna leh kivatna mahmah nei, ahihhang a amah a
sepkhiatdan theilou na om uleh midang hiam, pawlpi tuamtuamte hiam in
zatdan diam unla, manphatak a zatdan geel un.
Na lak ua pawlpite leng kiphawng halh un. Lailam saite’n pau-le-lai ah
bangchi’n i khangthei ding hiam chih awlmoh a nei in tualam a khantouhna
tunthei ding mite phawng unla, tokthou unla, kithalawpna guan un. Tua
bang mah in pawlpi dangdangte’n leng na huapphaakna chiangchiang uh
tokhalh unla, ma sawnpih un. Naa khat pawlpi khat hiam, mimal khat hiam
sep dia a gikluatleh kigawmkhawm a sepkhawmdan siam un. Hileh na gintaak
kheel un na thil hihtheihdan uh na mu ding uhi. Na khantouhna ding uh
ahih naakleh thasialkei un. Nakiim-napaam un ahon tup ma un kilamtou
meng un. Hahkaat unla, tawlngak haatkei un. Puuksiatna khang na
hihlouhna ding un kisuuk un.
Chia guh dawk zen a hon salh tawitawi ding ka utluat hinapi in akei
mahmah bang leng bangmah ka hihlouhdan kihaih hetlou ka hihman in ka hon
sal hetkei zaw hi.
©Siamsinna leh Vakiangbu
Comments
Post a Comment